उन्नतिका सात तियम

....

-/fh]z rG›f-

æd}qL ;Dk"0f{ wDd xf]æ, u|Gy eGbf of] nfdf] cfn]v c+lst ul/Psf]5. j}zfnLdf jlHh u0f/fHosf] cdfTox?n] eujfg a'4 l;t :jlxtdf Ps k|Zg u/]sflyP- xfd|f] jlHh u0f/fHosf] pGglt s;/L xf]nf<

Ps cy{df k|Zg lgtf+t JolQmut xf], jlHhox?sf] ;Gbe{df, k|Zgstf{ ;Lldt 5, kl/lwa4 5. lt cfˆgf] u0f/fHosf] pGgltnfO{ lnP/ lrlGtt b]lvPsf]5, t/ csf]{ cy{df k|Zg Jofks 5, ;fj{ef}lds 5. sf] 5, hf] pGglt rfxFb}g < x/]s JolQm pGglt rfxG5. x/]s ;dfh pGgltsf] 5. x/]s ;+u7g pGgltlk|o 5. x/]s ;+:yf pGgltsf] ck]Iff u5{ . oxfF ;Dd ls gsf/fTds JolQm, ;+:yf, ;+u7g- h:tf cft+sjfbL ;+u7g klg, pGglt rfxG5g .

eujfg a'4 j}zfnLdf jiff{jf; ub}{ x'g'x'GYof] ta jHhL u0f/fHosf] cfdfTou0f zf:tfsf] bz{gsf] nflu cfP . plgx?n] of] k|Zg u/]- xfd|f] u0f/fHosf] pGglt s;/L xf]nf xfd|f]  cEo'bo s;/L xf]nf<

eujfg a'4n] jlHhox?nfO{ pGgltsf] ;ft lgod eGg'eof] .

jiff]{+ kl5 ha bzan /fhu[xdf u[4s"6 kj{tdf rfl/sf ul//x]sf] lyof], jiff{jf;sf] k|jf;df lyP, ta ;d|f6 chftzq'n] cfˆgf] Ps lghL u'Kt b"t j:;fsnfO{ eujfgsf]df k7fP . cfgGb eujfgnfO{ k+vf xNnfO{/x]sf lyP . j:;fsn] tyfut  ;dIf ;d|f6 chftzq'sf] u'Kt ;+b]z lgj]bg u/]- eujfg, ;d|f6 chftzq' jlHh u0f/fHodf cfqmd0fsf] of]hgf agfO{/x]sf5G===

jf:tjdf chftzq'n] cfˆgf] u'Kt b"t j:;fsnfO{ olx lgb]{zg lbP/ k7fPsflyP ls eujfg l;t jlHh u0f/fHodf cfqmd0fsf] of]hgfjfnf s'/fsf] rrf{dfq} ug{', To;df eujfg s] eG5g, Tof] dnfO{ eGg' .

Wofg lbg] s'/f t a'4 l;t s]jn wfld{s k/fdz{sf] nflu dfq} cfpFb}gG- Jofkf/L Jofkfl/s k/fdz{sf] nflu klg cfpFy], u[x:y, ;d|f6 /fhg}lts-k|zf;lgs k/fdz{ lnGy], wfld{sx? wfld{s lh1f;fx? uy]{, ;Dk"0f{ lqlk6s o:tf] ljljw k|;+ux? af6 el/Psf]5 . sxL+ xfdL ;Lufn, dLuf/dftf ljzfvf, cgfylk08s ;'bQ, o'js bL3hf0f'nfO{ a'4 åf/f pklbi6 ;b\u[x:yLsf] pkfo ;'G5g b]V5g, slxn] gvbQnfO{ s[lifdf ;+jfb u/]sf] b]V5g, slxn] dxfsfZok-df]buNnfogsf] ;fy uDeL/ tflTjs rrf{df lgdUg kfpF5g, t slxn] ;d|f6 laDa;f/, k|;]glht, chftzq'nfO{ eujfg l;t /fhg}lts, cfly{s, k|zf;lgs k/fdz{sf] k|fy{gf ub}{ u/]sf] kfpF5g . of] tyfutsf] ax'cfofdL JolQmTjsf] kl/rfos xf] .

j:;fssf] k|;+u ;'g]/ eujfg a'4n] cfgGb l;t ;f]Wg'eof] - cfgGb, s] jHhL u0f/fHosf dfG5]x? k6s- k6s  Pslqt eP/ ;efx? u5{g<

cfgGbn] pQ/ lbof]- dxfeb+t, o:tf] d}+g] ;'g]+ ls jlHh u0f/fHosfx? k6s-k6s Pslqt eP/ ;efx? u5{g .

eujfgn] csf]{ k|Zg ug{'eof]- cfgGb, s] jlHhx? ;du| Pslqt x'G5G< d}qLk"0f{ 9+un] a}7sx? u5{g<ltlgx?sf] a}7sx?sf] ;dfkg d}qLk"0f{ 9+un] x'G5< ljjfb t x'Fb}g <

cfgGb n] eg]d}n] o:tf] klg ;'g]sf]5' ls jlHhx? ;du| Pslqt x'G5g . ltlgx?sf] a}7s d}qLk"0f{ x'G5g . a}7sx?df ljjfb x'Fb}g / a}7sx?sf] ;dfkg klg  d}qLk"0f{ x'G5 .

eujfg n] t];|f] k|Zg ug{'eof]- s] jlHh u0f/fHosfx? cfˆgf] agfPsf] ljwfgx?sf] kfng u5{g < cfˆn] agfPsf] ljwfg :jo+ tf]8g t tf]8b}gg < lo ljwfgx?sf] af/]df o:tf] t eGb}gg ls d}n] agfPsf] g} 5}g <

cfgGb- eujfg, d}n] of] klg ;'g]sf]5' ls jHhL u0f/fHosfx? cfkm"n] agfPsf] ljwfgx?sf] kfng u5{g . cfkm"n] agfPsf] ljwfg :jo+ e+uub}{gg\ / cfkm"n] agfPsf] ljwfgx?sf]df o:tf] eGb}gg ls d}n] agfPsf] xf]O{g .

eujfg n] rf}yf k|Zg ug{'eof]- s] jHhLsf x? cfkm\ eGbf jl/i7 cfdfTox? l;t k/fdz{ ln/xG5g plgx?l;t< plgx? l;t lg/+t/ ;+ks{ /fV5g < plgx?nfO{ oyf]lrt dfg-;Ddfg lbG5g <

cfgGb n] km]l/ ljgo k"j{s eg]- d}n] o:tf] klg ;'g]sf]5' ls jlHhsfx? cfkm" eGbf jl/i7x? l;t lg/Gt/ ;Dks{df /xG5g, plgx?l;t /fo-;Nnfx lnG5g, plgx?nfO{ oyfof]Uo dfg-;Ddfg lbG5g .

eujfg-cfgGb, s] jlHhox?sf] /fHodf cljjflxt s'dfl/x? / ljjflxt dlxnfx? ;'/lIft 5g, plgx?df cTofrf/ t ub}{gg < ltlgx?sf] cgfb/ t x'Fb}g <

cfgGb- ebGt, d}n] ;'g]sf]5' ls jlHhox?sf] /fHodf cljjflxt s'dfl/x? / ljjflxt dlxnfx? ;'/lIft 5g, jlHhu0f plgx?df cTofrf/ ub}{gg / plgx?sf] cgfb/ ub}{gg .

eujfg n] 5}7f}+ k|Zg ug{'eof]- cfgGb, s] jlHhu0f cfˆgf] gu/ / gu/sf] aflx/sf] b]j :yfgx?sf] ;+/If0f u5{g< cfˆgf k"j{hx?sf] :d[ltx?df :df/s-r}To-:t"k agpF5g< ltlgx?sf] :d[ltdf ;df/f]x cfof]lht u5{g <

cfgGb n] ;ljgo g]xf- k/d kfjg, d}n] o:tf] klg ;'g]sf] 5' ls jlHhox?sf] /fHodf b]j:yfg ;+/lIft x'G5g, lt cfˆgf k"j{hx?sf] :d[ltx?df r}To-:t"k-:df/s agjfpF5g, ltgsf] :d[ltdf ;df/f]x cfof]hgf u5{g .

eujfg n] ;ftf}+ k|Zg ug{'eof]- cfgGb, s] jlHhu0f >d0fx?, leSv'x?, cx{tx?nfO{ kof{Kt bfg-dfg-;+/If0f lbG5g< s] pGsf] /fHodf >d0f-leSv'-cx{t cfpg rxG5g <

cfgGb n] ljgd|tf k"j{s eg]- x] dxfg, d}n] o:tf] klg ;'g]sf]5' ls jlHhox?sf] /fHodf >d0f-leSv'-cx{t cfpg / a:g rfxG5g, ltlgx?nfO{ bfg-dfg ;+/If0f kfpF5g .

ta eujfgn] ;d|f6 chftzq'sf] u'Kt b"t cfdfTo j:;fs l;t eGg'eof]- Ps k6s j}zfnLdf d}n] jlHhox?sf] pGgltsf] ;ft lgod eg]sf] lyPF . ha;Dd jlHhx? lo ;ft lgodx?sf] kfng ul//x]sf5g, plgx?sf] pGglt g} x'G5, cjglt xf]O{g, ta ;Dd ltlgx?nfO{ s'g} chftzq' k/flht ug{ ;Qm}g .

j:;fsn]  gdg ub}{ eg]- eujfg, lo ;ft lgod t w]/} 7"nf] s'/f xf], olb jlHhu0f xh"/n] eGg'ePsf] lo ;ft lgodx?df  Ps lgodsf] klg kfng u5{g eg] klg ltlgx?sf] pGglt x'G5, cjglt xf]O{g, km]l/ ;ft lgodx?sf] s'/f t s] s'/f 5 Û

eujfg n] cuf* eGg'eof]- j}zfnLsf b'O{ g} zq' 5g, af9Þ / cfk;L km"6.

jf:tjdf, af9Ln] ph8]sf] gu/ km]l/ a:g;S5 t/ cfk;L km"6n] ph8]]sf] 3/, gu/, zx/, ;dfh, b]z d'lZsnn] a:5 .

Oltxf; ;fIfL 5 ls chftzq'sf cfdfTo j:;fsn] of]hgfa4 pkfo l;t jlHh ;+3df km"6fP/ g} ltgnfO{ k/flht u/]. sfnf+t/df eujfg a'4n] cfˆgf] dxfkl/lgjf{0f e"ld s'zLgf/fnfO{ k|:yfg ug{' eGbf k"j{ u[4s"6 kj{tdf g} leIf' ;+3nfO{ Pslqt u/]/ wDdsf] clej[l4sf] klg olx ;ft lgod eGg'ePsf]lyof]- k6s-k6s Pslqt x'g', d}qLk"0f{ 9+un] Pslqt x'g', Pslqt eP/ wDdrrf{, wDdfEof; ug{' cyjf cfo{ df}g wf/0f ug{', wDddf jl/i7x? l;t lg/Gt/ ;Dks{ agfO{ /fVg', sNof0f ldq agfpg' OToflb.

;fy} eujfgn] atfpg'eof] ls h+undf d/]sf] l;+xnfO{ klg c? hgfj/x? 5"g] ;fx; ub}{g

. d/] x'P l;+x ;] eL h+un s] hfgj/ 8/t] x}+. pgsf] nutf x} ls l;+x ;f] /xf x}. ;f]P x'P l;+x sf] eL hufg] sf ;fx; ls;L s] kf; gxL+ xf]tf.

eujfg a'4n] eGg'eof]- d/]sf] l;+xsf] zl//df k/]sf] sL8Þfn] g} l;+nfO{ l;4\ofpF5. o:t} g} cfk;L km"6sf] sL8Þd n] g} ;+3nfO{ l;Wofpg ;S5, wDdsf] nf]k ug{;S5 . s'lg/L aflx/L zlQm ;+3nfO{ lj3l6t ug{ ;Qm}g .

eujfg a'4n] jlHhx?sf] nflu pklbi6 lo ;ft lgodx?sf] cfnf]sdf eGg rfxG5' sL pGgltsf lo ;ft lgod s]jn l;km{ jlHhox?sf] nflu xf]O{g, s]jn leSv' ;+3sf] nfly klg lyPg a? lo dfgj dfqnfO{ ;+af]lwt xf] . OlognfO{ /fd|f] Joj:yfkgsf ;ft lgod klg eGg ;lsG5 . lo ;ft lgodx?nfO{ hxf+klg sfof{Gjog ul/Pnf- 3/, gu/, zx/, ;+:yf, ;+u7g, ;dfh, k|f+t, k|b]z, b]z ToxfF pGglt g} x'G5, cjglt xf]O{g .

ef/tsf ljåfg ;+ljwfg lgdf{tf afaf ;fx]a 8f… cDa]8s/n] ef/tLo ;+ljwfgdf klg lo ;ft lgodx?nfO{ ;dfj]z u/]sf5g. ef/tLo ;+ljwfgsf] lzNkL 8f…S6/ aL=cf/= c+a]8s/ af6 gj+a/, 1956df sf]n+af], >Ln+sfsf] Ps sfo{qmddf ;f]lwPsf] lyof] ls tkfO{n] ef/tsf] ;+ljwfgdf nf]st+qsf] l;4f+t s'g b]zsf] ;+ljwfgaf6 lnPsf] xf]< afaf;fx]an] a8Þf] lgeL{stf k"j{s eg]sf lyP- d}n] ef/tsf] ;+ljwfgdf nf]st+qsf] l;4f+t a'4sf] ;+3af6 lnPsf] x'F .

ljwfg;ef, ljwfgkl/ifb, nf]s;ef, /fHo;efsf] lgoldt a}7sx?, u|LidsfnLg, zLtsfnLg, cfkftsfnLg ;q, d+lqkl/ifbLo, d+lqd+8nLo rrf{x?, s}lag]6 lg0f{o OToflb ;ft lgodx?df klxnf] lgodsf] g} lqmofGjog 5- k6s-k6s Pslqt x'g', k6s-k6s a}7sx? ug{' .

;+o'Qm lgb]zssf] lgb]zsaf6, lgb]zssf] zf;g ;lrjaf6, ;lrjsf] k|d'v ;lrjaf6 k/fdz{ lng', lbzf-lgb]{zsf] k|fy{gf ug{', lqmofGjogsf] k"j{ cg'df]bg lng', k|d'v ;lrjsf] d'Vo ;lrj l;t, d+qLsf] d'Vod+qL l;t, d'Vod+qLsf] /fHokfn l;t, k|wfgd+qLsf] /fi6«klt l;t lgoldt e]63f6 ug{', lzi6frf/ cyjf cf}krfl/s e]+6 ug{', k/fdz{ lng', tbg';f/ cg'kfng ug{', d'Vod+qL åf/f k|wfgd+qLsf] cujfgL, pRrflwsf/Lsf] cfudgdf cwLg:y åf/f s';L{ 5f]8Þg', k|f]6f]sf…nsf] lgj{xg ug{' OToflb, cfˆaf6 jl/i7 l;t lg/+t/ ;Dks{df /xg', plgaf6 k/fdz{ lng', pGnfO{ dfg ;Ddfg lbg', o;lgodsf] ;+j}wflgs lqmofGjog xf].

ef/tLo ;+ljwfg dlxnf lxtf]sf]  slt 7"nf] lxdfotL 5, o:sf] ;a} eGbf 7'nf] k|df0f of] xf] ls d'Vod+qL, k|wfgd+qL, /fHokfn, /fi6«klt ;Ddsf ;jf]{Rr kbx?nfO{ ef/tdf dlxnfx?n] ;'zf]let u/]sf]5 . cfˆgf] wd{lg/k]If ul/dfsf] cg'¿k ef/tLo ;+ljwfg b]zdf ;a} wdf{jn+lax?sf] >4f :ynx?nfO{ ;+/If0f k|bfg u5{, ;a}sf] cf:yfx?nfO{ k|>o lbG5, ;a}sf] kj{x?sf] nflu ;fj{hlgs-/fhklqt cjsfz lbG5. ;a} dtx?-k+yx?-wd{x?sf ;fw'-;+t-dxfTdf o; b]zdf bfg-dfg-;+/If0f kfpF5g, lt oxf+ cfpg / /xgf rfxG5g .

eGg'sf] tfTko{ xf] ls ef/tsf] ;+ljwfgdf a'4 åf/f pklbi6 pGgltsf ;ft} lgodx?sf] ;dfj]z 5g\. hfltox?, pk hfltox?, ju{x?, wd{x?, If]qx?, ;d'bfox?df afFl8Psf b]znfO{ ;+ljwfgn] sdeGbf sd j}wflgs ¿kn] Ps ul/lbPsf]5, ltgnfO{ d}qLsf] ;"qdf af+lwlbPsf]5 . lx+b", d'l:nd, l;Sv, O;fO{, h}g, kf/;L, af}4, ;j0f{, cj0f{, पछाडीcu8 -clt lk58Þf-cflbjf;L cflb ;/sf/L t+qdf ;a} Ps ;fy 5g .

अजातशत्रुको गुप्त दूत आमात्य वस्साको  कुरामा पनि बल छ ( यदि एक नियमको पनि वज्जिगण पालन गरिरहेको छभनें, त पनि  तिनिहरुको उन्नन्ति नै हुन्छ, अवनति होईन। भन्ने आवश्यक छैन कि संविधानको क्रियान्वयन पश्चात आज भारत विश्व मंच शक्तिशालीको रुपमा देखिंदैछ( आर्थिक, सैन्य, तकनीकी र वैज्ञानिक हरेक क्षेत्रमा । यदि बुद्ध द्वारा उपदिष्ट सात नियम आदर्श रूपमा कार्यान्वयन भए त त्यो दिन टाढा छैन । असली समता(बंधुता(मैत्रीको स्थापनामा समस्या कहां छ । समस्या छ संवैधानिक आदर्श र सामाजिक व्यवहारको अंतरमा। संवैधानिक रूपबाट देशमा समता(बंधुता(मैत्री कायमछ। यो एक कटु सत्य हो कि जुन देशको हरेक नागरिक बुद्ध शिक्षाबाट परिचितछ । नियमले  मान्छेको व्यवहार बदल्न सक्छ, त्यसलाई बाहिरी हिसाबले परिवर्तित गर्न सकिन्छ, तरतिनको मन परिवर्तित गर्न सकिंदैन, नियमहरुको पालन गर्नु बाध्यता हुन सक्छ, भय अथवा जरूरत हुनसक्छ ।बाध्यता, कमजोरी, भय अथवा जरूरतले व्यवहार परिवर्तित हुनसक्छ, मन होईन ।

र मन परिवर्तन बिना कुनै सामाजिक परिवर्तन सम्भव छैन। मनको परिवर्तन बाट नै संवैधानिक आदर्श र सामाजिक व्यवहार को अन्तरको खाल्डो पुरिन्छ। यो खाल्डो जति कम होला त्यसै अनुपातमा यो देश उति नै धेरै सशक्त र समृद्ध हुन्छ, देशको नागरिक सुखी र प्रसन्न हुन्छन । यस देशमा बुद्ध धम्मको स्थापना कुनै जाति, समुदाय अथवा वर्ग कोलागि मात्रै हितकारी होईन कि, बरु राष्ट्र कै लागि हितकारी छ । जबकि यो देशमा बशाक्यमुनी बुद्धको जन्म भएकोछ ।

संसारमा धेरै नै कम देश होला, जस्लाई राज्य पनि भन्न सकिएला र राष्ट्र पनि सम्बोधित गर्न सकियोस । नेपाल नामक राष्ट्र केवल पूर्व मेची देखि पश्चिम महाकाली सम्म सीमित छैन, बरु यस्को सांस्कृतिक परिधिमा त्यो हरेक देश समावेस छ जस्मा बुद्ध को धम्म मौजूद छ  हामी बुद्ध नेपालमा जन्मेको भनेर फुर्ति मात्रै किन गर्नु शिक्षालाई पनि कार्यान्वयन गर्ने हो भने पो गौरव गर्न सकिन्छ ( चीन, तिब्बत, भूटान, जापान, वियतनाम, कोरिया, थाईलैंड, म्यांमार, श्रीलंका। यहां सम्म कि पाकिस्तान, बंग्लादेश, अफगानिस्तान पनि नेपाल नामको राष्ट्रको सांस्कृतिक परिधिको अंग छ भनेमा अत्युक्ति नहोला । जुनसुकै पनि देशमा बुद्ध धम्मको अल्पमात्रमा पनि अवशेष छ, त्यस्को जड़ो नेपाल सित जोडिएकोछ । जहां सम्म बुद्धको धम्मको विस्तार छ त्यहाँ सम्म नेपाल त्यहाँ सम्म बिस्तार छ ।

 

यो चित्रले स्पष्ट पारेकोछ । यदि नेपाल भारतले आफ्नो बौद्ध पहिचानलाई पुनर्स्थापित गर्छ, जस्को पहल

 यो ध्यान दिने लायक तथ्य छ कि विगत लगभग छ: दशकबाट कश्मीर हिंसा र आतंक को चपेटामा छ, तर त्यहाँ आज सम्म मुस्लिम(बौद्ध दंगा सुन्नमा आएन, जबकि कश्मीर को लद्दाखको पहिचान नै बौद्धहरुको कारण हो, अर्थात मुस्लिमहरुको मनमा पनि बौद्धहरुको लागि द्वेष छैन । यदि भारत नेपालको धार्मिक पहिचान बुद्ध भए , त पाकिस्तान(बांग्लादेश पनि भारतको स्वाभाविक मित्र हुन्छ। पाकिस्तानमा तक्षशिला विश्वविद्यालयको अवशेष संरक्षित छ, अफगानिस्तानको संग्रहालय बुद्धको मूर्तिहरुले भरिएकोछ । चीनको राजनैतिक पहिचान आज चाहे कम्युनिस्ट देशको रूपमा होस, तर सांस्कृतिक रूपबाट त्यो पनि बौद्ध देश हो ।

यदि भारत आफ्नो बौद्ध संस्कृतिलाई पुनर्जाग्रत गर्छ भने छिमेकि देशहरुको साथ तनावपूर्ण सम्बंन्ध स्वत: नै मैत्रीपूर्ण हुन्छ, भारतको सीमाहरु सुरक्षित हुनेछ, आजको सबैभन्दा विकराल समस्या आतंकवादबाट मुक्ति पाउँछ र पूरै विश्वबाट नहोस, तर कम से कम दक्षिण पूर्व एशियाको बौद्ध देशहरु यथा कोरिया, ताइवान, सिंगापुर जापान, वियतनाम, म्यानमार, थाईलैंड इत्यादिको साथ भारतको मित्र राष्ट्रहरुको एक समूह तैयार हुन्छ ।

संवैधानिक आदर्श र सामाजिक व्यवहारको अन्तर को खाल्डो जति पुरिन्छ, त्यसैको अनुपात मा देश अधिकाधिक सशक्त र समृद्ध हुन्छ ।

यस खाल्डोलाई पुर्ने जिम्मेदारी सबैको हो अर्थात भारतीहरुको, तर सबै भन्दा ठूलो जिम्मेदारी उस्को हो, जो सामाजिक विभेदको  सबैभन्दा ठूलो शिकार हो, सर्वाधिक पीडित, आहत छ, अपमानित छ। ति पिडितहरुलाई बोधिसत्व बाबा साहबले समस्याको समाधान दिएकाछन( बुद्ध धम्म। जिम्मेदारी उस्को हो, जो स्वयंलाई बौद्ध भन्छन, जो स्वयं लाई बोधिसत्व बाबा साहब द्वारा प्रदर्शित बुद्ध धम्मको अनुयाई भन्छन ।

मलाई यदि बुद्ध धम्मलाई एक पंक्तिमा परिभाषित गर्न भनिए, त भन्न चाहन्छु( मनको सकारात्मक परिवर्तनको विज्ञानको नाम बुद्ध धम्म हो। धम्मपदको पहिलो गाथा छ

मनो पुब्बंगमा धम्मा मनो सेट्ठा मनोमया( मन समस्त धर्महरुको नायक हो, सारा सृष्टि मनोमय छ।

एक समय थियो जब परिभाषा थियो कि, जो भगवानलाई  मान्दैन उ नास्तिक हो, तर अब परिभाषा छ, जो विज्ञानलाई मान्दैन उ नास्तिक हो । बौद्धहरुको लागि विज्ञान नै भगवान हो । अहिले प्रश्न यो छ कि जो स्वयंलाई बौद्ध भन्छ, नवबौद्ध भन्छन, उ स्वयं बुद्ध द्वारा उपद्दिष्ट यि सात नियमहरुको कति पालन गर्छन रु (बार एकत्रित eP/ सभाहरु गर्छन नवबौद्ध बाबा साहबको जयंती र अब केहिले बुद्ध जयंतीमा भेला हुन्छन । बर्षको एक दिन आफूलाई बौद्ध भन्नेहरु यिनिहरु धम्मकार्यको लागि भेला हुँदैनन, तैपनि धम्म को कसरी उत्थान कसरी होला ?

भनिन्छ संसारमा खराबहरु खराबैहरु सक्रिय हुनाले होईन, बरु असलहरुको निष्क्रिय रहनाले हो र असलहरु निष्क्रिय किन हुन्छन, किनकि सक्रिय भएमा समस्याहरु हुन्छन ।

धम्मको उत्थानको लागि सक्रिय बौद्ध हुनु आवश्यक छ । निष्क्रिय बौद्धहरुले बुद्ध धम्म लाई आलोचनाको धम्म बनाईदिएकोछ, बस आलोचना गर्नु नै बुद्ध धम्मको परिभाषा भएकोछ ।

हामीलाई स्विकार होला, स्वयंलाई नवबौद्ध भन्नेहरु सक्रिय छैनन, निष्क्रिय रहन्छन। बार(बार भेला हुँदैनन। नवबौद्धहरुको एक पनि यस्तो बुद्ध विहार छैन जहां हरेक हप्ता धम्मानुरागीहरु धम्मानुरागले भेला हुन्छन । मुस्लिम समाज, जैन समाज, सिक्ख समाज अल्पसंख्या भएर पनि सशक्त छन्, किनकि जान(अनजान ति बुद्धको एक नियमको नियमित पालन गरिरहेकाछन, बार(बारभेला हुनु र बौद्ध समाज स्वयंलाई बौद्ध अनुयाई भननेर पनि बुद्धको देशनाहरुको अनुपालन गरिरहेकाछैनन् । पहिलो कुरा हामीले स्वीकार्नुपर्छ कि हामी बार(बार भेला हुँदैनौ र र्को कुरा कि भेला हुन्छौ, त विवाद  गर्छन, बैठकहरु मैत्रीपूर्ण हुँदैनन् ।

मैले बुद्ध विहारहरुमा मान्छेहरुलाई अनावश्यक बहस विवाद गरिरहेको देख्छु, अनि धम्म को स्थापना कसरी होला रु  दोष उनिहरुको होईन जिस्को हामी आलोचना गरिरहेकाछौ, दोष तिनिहरुको हो, जो स्वयंलाई अवलोकन गरिरहेकाछैनन् । हामीले आफ्नो विहारहरुलाई त्रिरत्नको पावन सथल बनाउनुपर्छ । मलाई आज सम्म भारतको नवबौद्धहरुको एक पनि विहार सुनिर्मित या पूर्णनिर्मित देखिएन, सबै आधा(अधूरो निर्मित, खणडहर अवस्थामाछन् । हो, महाराष्ट्रमा केहि विहारहरुलाई बड़ो सुन्दुर अवस्थामा देखेको छु । यहि अवस्था नेपालमा पनि छ भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

यदि विहारहरुमा नियमित धम्मको गतिविधिहरु होस, उपासक(उपासिकाहरु नियमित आवस, धम्म ग्रंथहरुको सामूहिक पाठ होस, साप्ताहिक धम्म देशना होस, त विहार आफ्नो आफै बन्दै  जान्छ। ’विहार’ शब्दको अर्थ नै हुन्छ ( आहार र उपरांत विहार अर्थात गति या चारिका। तात्पर्य यस्को विहार धम्मको गतिविधिहरुको हुनुपर्छ । गति होईन, त ईटाहरुको भित्ताले घेरिएकोलाई विहार भन्नु सार्थक छैन ।

हामीले साप्ताहिक(मासिक धम्म वर्ग सुरु गर्नुपर्छ । भेला भएर सामूहिक रूपले धम्मको अभ्यास, धम्म ग्रंथहरुको पाठ(वाचन गर्नुपर्छ, कम्तिमा आनापानसति र मैत्री भावना ध्यानहरुको अभ्यास गर्नुपर्छ, किनकि मनलाई परिवर्तित  गर्ने सशक्ततम साधन ध्यान हो ।

धम्म प्रचार केवल ज्ञानको प्रतापले सम्भव छैन। धम्मको स्थापनाको लागि चाहिन्छ ध्यानको प्रताप, शीलको प्रताप। यसको साथ ज्ञानको प्रताप पनि छ, भने सुनमा सुहागा । ध्यान र शीलको प्रताप अभ्यासले आउँछ केवल अध्ययनबाट होईन ।

(पालि पाठ संस्था मुम्बईको तत्वधानमा तक्षशिला महाविद्यालय, उल्हासनगर, महाराष्ट्रमा सितम्बर, २०११मा दिईएको व्याख्यान। यो व्याख्यान “मैत्री सम्पूर्ण धम्म छ“, ग्रन्थमा संकलित छ ।)

भवतु सब्ब मङ्गलम् ।