मथुरा कलाकृतिहरुमा प्रस्तुत कथा दृश्य

शाक्यमुनी बुद्ध जीवनको दृश्य  जातकहरुकै जस्तो भारतको मथुराको कलाकृतिहरुमा शाक्यमुनी बुद्धको जीवन सित सम्बन्धित अनेकौं घटनाहरु अंकित गरिएकोछ। त्यस मध्य अधोलिखित विशेष रुपबाट उल्लेखनीय रहेकोछ। (१) जन्म (सं. सं. ००. एच १; ००, एन २ इत्यादि, चित्र ४९) यि दृश्यहरुमा एक छायादार बाक्लो रुखको तल एक महिला उभिएको देखिन्छ जुन आफ्नो उठेको दाहिने हातले रुखको हाँगा समातेको छ र बायाँ हाततिर उभिएकि अर्कि महिलाको सहारा लिएकि छिन। उनको दाहिनेतिर एक मुकुटधारी देवता नवजात शिशु  लिनकोलागि दुबै हात थापेको देखिन्छ । यस दृश्यको मूलकथा निम्नानुसार छ । गौतमबुद्ध जस्लाई पहिला  कुमार सिद्धार्थ भनिन्थ्यो, कपिलवस्तुको राजा शुद्धोदनको छोरा थिए । यिनको जन्मदै मान्छेहरुको सबै इच्छाहरु सिद्ध भएकोथियो । यसैले यिनलाई सिद्धार्थ भनिन्थ्यो। १ यिनको आमाको नाउँ महामाया थियो जो कुमारको जन्मको समय लुम्बिनी (रुम्मनदेई-नेपाल)को उद्यानमा एक शालवृक्षको तल उभिएको थियो । उन्ले आफ्नो दाहिने हातले रुखको हाँगा समातेकी थिईन। दैवी प्रभावको कारण बोधिसत्त्वले साधारण मनुष्यहरु जस्तै जन्म लिएको थिएन तसर्थ महामायाको  दाहिने कोखबाट प्रकट भयो । सर्वप्रथम उन्लाई शक्र र ब्रह्माले आफ्नो हातमा लियो दुबै देवता महामायाको निजकै उभीएको थियो । महामाया सितै देखिने अर्कि महिला सम्भवत: उन्को बहिनी महाप्रजापति गौतमी हुन। नोटः यहाँ निर अबैज्ञानिक कुरा दर्शाएको देखिन्छ जुन सामान्य मान्छेलाई पत्याउने गाह्रो हुन्छ कि महिलाको काखिमा कुनै प्वाल नभएपनि त्यहाँबाट बोधिसत्व बालकको जन्म भएको चित्रांकन गरिएकोछ । भन्न त औलोकिक व्यक्तित्वहरुहरुको सामान्य मान्छेको भन्दा चम्तकारिक रुपले औलोकिक नै हुन्छ । (२) प्रथम स्नान (सं. सं. ००. एच २) यस विशालखण्डमा जुन दृश्य बनेकोछ त्यस माथिको आसनमा एक नाङ्गो मान्छे उभिएकोछ र उस्को दायाँ बाँया दुईजना मनुष्याकृति हात जोडेर बसेको देखिन्छ । बिल्कुल माथितिर शंख, बांसुरी, मृदंग, र ढोल येि पांच वाद्य बनेकोछ जो पंचतूर्यको नामले जानिन्छ। स्पष्टत: येि वाद्य स्वर्गीय संगीत को प्रतिनिधित्व गर्कछ। कथाको रुप यस प्रकार छ : बोधिसत्त्वको जन्महुने बित्तिकै त्यहाँ एक कमल उत्पन्न भयो जस्मा उभीयो । तत्पश्चात् नंद र उपनन्द नामको दुई नाग राजाहरुले आकाशमा चीसो र तातो पानीको दुई धाराहरु उत्पन्न गरे जस्ले बोधिसत्त्वलाई प्रथम स्नान गराईयो।२ यहाँनिर ओलोकिक अवस्था देखिन्छ । (३) जम्बूरुख मुनी कुमार सिद्धार्थ यस दृश्यलाई अंकित गर्ने शिलाखण्ड यस सम्य दिल्लीको संग्रहालयमा छ।३ कथा निम्नांकित छ : कुमार सिद्धार्थ आफ्नो साथीहरुको साथमा कृषिग्राम गए। त्यहाँ उन्ले एक सुन्दर जम्बूरुख देखे जस्को शीतल छायाँ बडो मनमोहक थियो। त्यहि समय उन्ले एक मुट्ठी- घाँस लेिएर रुखमुनी आसन बनाएर बसे र ध्यानमा लीन भए।   (४) गृह परित्याग मथुरा कलामा यस दृश्यको अंकन कमै स्थानहरुमा भएकोछ एक त मथुराको संग्रहालयमा छ (सं. सं. ००. एच ३) जुन अब धेरै घिसि सकेकोछ । अर्को लखनऊ संग्रहालयमाछ(लखनऊ सं. सं. बी ८४)। परन्तु यस्को सबै भन्दा राम्रो उदाहरण त्योछ जुन डॉ. फोगलले आफ्नो सुप्रसिद्ध ग्रंथमा प्रकाशित गरेकाछन। ५ संसारको दु:खहरुको कारण पता लगाउने तीव्र इच्छा ले कुमार सिद्धार्थले एक राती आफ्नो प्रासाद, सुंदरी पत्नी, नवजात शिशु र सबै प्रकारको  भोगविलासहरुको परित्याग गरिदिए। आफ्नो कंथक नामको  घोड़ामा सवार भएर सेवक छंदकको साथमा उनि चुपचाप शहरबाट बाहिर गए । लगभग छ योजन (  चार कोशको एक योजन )गए पछि उ घोडाबाट ओर्लिन्छ । आफ्नो राजकीय पोषाक र सबै आभूषण उन्ले छंदकलाई दिएर घोड़ा लिएर फर्कने आज्ञा दिए। कुमारलाई यस प्रकार प्रव्रजित भएको देखेर केवल छंदकको मात्रै होईन बरु त्यस घोड़ाको मनपनि रोयो तैपनि आज्ञा पालन गर्नको लागि उस्ले फर्कनै पर्यो ।

त्रिपिटक के हो ? संक्षिप्त जानकारी

त्रिपिटक के हो ?केहि विद्वानहरु त्रिपिटक बौद्ध गन्थको एक पुस्तकहोला भनेर सोंच्दछन् । यसबारे केहि संक्षिप्त जानकारीको लागि प्रस्तुतछ ।

त्रिपिटक (पाली भाषा:तिपिटक; शाब्दिक अर्थ: तीन टोकरी) बौद्ध धर्मको प्रमुख ग्रन्थ हो । जसलाई सबै बौद्ध सम्प्रदाय (महायान, थेरवाद, बज्रयान, मूलसर्वास्तिवाद, नवयान आदि) मान्छन्। यो बौद्ध धर्मको पूरानो ग्रन्थ हो जस्मा भगवान बुद्धको उपदेश संग्रहीत छ। यो ग्रन्थ पालि भाषा मा लेखिएकोछ र विभिन्न भाषाहरुमा अनुवाद भएकोछ । यस ग्रन्थमा भगवान बुद्ध द्वारा बुद्धत्त्व प्राप्त गर्दाको समयबाट महानिर्वाण सम्म दिनुभएको प्रवचनहरु संग्रह गरिएकोछ।

भगवान बुद्धको मार्ग निर्देश चार अार्य सत्य र दुःख मुक्तिको उपाय

भगवान बुद्धले संसारलाइ जीवनको चार आर्य सत्य दिनुभएकोछ । भगवानको यो देशना सर्वकालिक छ। वहाँ २५०० वर्ष पूरा भयो तर वहाँले देखाउनुभएको मार्ग त्यसबेला पनि सटीक सान्दर्भिक थियो आज पनिछ र जब सम्म मनुष्य छ तब सम्म रहन्छ । उहाँले मनुष्यको स्वभाव र चेतनाको कुरा गर्नुभएकोछ- श्रद्धामा होइन तर विज्ञानमा आधारित छ । उहाँले एक जीवन विज्ञान दिनुभयो दर्शन शास्त्रको कुरा गर्नुभएको छैन मात्र रोग र मनोचिकित्साको कुरा गर्रनुभएको छ। कुनै अरू प्रति आश्रित हुन भन्नुभएको छैन बरू स्वयम्र जागरण र होशलाइ महत्व दिनुभयो । संकेत दिनुभयो र मार्ग स्वयम् खोज्न भन्नुभयो । उहाँको सारा जोर यसकुरामा थियो कि मनुष्यको पिड़ा कसरी टाढा हुन्छ, त्यस्रमा कसरी रूपान्तर आवस र वहाँ स्वयम्र नै आनन्द रूपी स्वभावको पहिचान गर्न सकोस।

 यस्को लागि भगवान् बुद्धले चार आर्य सत्यहरूको घोषणा गर्नुभयो-

१        दुःख छ, मनुष्य दुखी छ।

२        मनुष्यको दुःखको, उस्रको दुखी हुने कारण छ किनकि दुःख अकारण त हुँदैन ।

३ दुःखको निरोध छ दुःखको कारणहरू हटाउ सकिन्छ । दुःखलाइ मेटाउने साधन छ, त्यहि नै आनन्द पाउने साधन हो।

३        दुःख निरोधको अवस्था छ । एक यस्तो दशा छ जब दुःख रहँदैन, दुःखबाट मुक्त हुने पूरै सम्भावना छ ।

बुद्ध चित्रावली

१ तापस सुमेध

अनेक कल्प पूर्व भगवान दिपंकर सम्यक सम्बुद्ध हुनुहुन्थ्यो । उनले दिपंकरको स्वागतमा हिलोमा घोप्टो परेका श्रद्धालु ब्राह्मण तपस्वी सुमेधको मनोकामना जानेे र उनको भविष्य हेरेर भविष्यवाणी गरे कि कल्पौं सम्म आवश्यक पारमिताहरु पूरा गरेपछि उनि शाक्य कूलबाट गौतम बुद्धको नामले चिनिनेछन् ।



भगवान दिपंकरको यो मङ्गलमयी घोषणा धर्ती आकाशमा गुन्जीयो र धेरै समय सम्म प्रतिध्वनीको लहर चलिरह्यो । यसै समयमा सुमित्रा नामको ब्राह्मणपुत्रीको पनि मनोकामना जानेर भविष्यवमणी गरे कि उ यस युवकको साथ रहेर हरेक जन्ममा यसको जीवनसंगिनी बन्नेछ र अन्तमा जब यो शाक्य कूलमा सिद्धार्थ गौतम नामले जन्मनेछ र तब उ सम्यक सम्बुद्ध हुनेछ र यशोधरा नामो राजकुमारी सहधर्मी बन्नेछ र यसबाट विपश्यना विद्या प्राप्त गरेर जन्ममरणबाठ मुक्त हुनेछ ।

२ महामायाको गर्भाधानको सपना ।

अब उनलाई अन्तीम जन्म लिनुछ । यस्को लागि उनले पुण्यमयी आमा महामायालाई चुने । शुद्धोधनको दरबारमा महामायाले आफ्नो शयन कक्षमा गहीरो निद्रामा थीइन् उनले एक सपना देखिन् । एक अत्यन्त सुन्दर स्तो हात्ती आफ्नो सुँडमा सेतो कमलको पूल लिएर प्रकट भयो। त्यसले माता महामायालाई नमन गर्यो र उनको कोखमा पस्यो । यहि बोधिसत्वको अन्तिम गर्भप्रवेश थियो ।

३ बोधिसत्व सिद्धार्थको जन्म

महामायालाई प्रशव समय नजिक आएकोले माईति देवदहमा बच्चालाई जन्म दिने ईच्छा हुन्छ । उनि कपिलवस्तुबाट देवदहको यात्राको लागि सेविकाहरुको साथमा निस्किइन् । बाटोमा अति सुन्दर मनमोहक लुम्बिनी वनलाई देखेर केहि समय आराम गर्ने विचार गरिन । रथबाट ओर्लेर उत्तरतिर घुम्दै जसै एक सालको रुखको हाँगा समातिन छोराको जन्म भयो । यि बालक नै सबै पारमताहरुको परिपूर्ण हुनाले लोकमा अग्र थियो लोकमा जेष्ठ थियो लोकमा श्रेष्ठ थियो । यहि उन्को अन्तिम जन्म थियो । अब उस्को अरु जन्म हुँदैन ।

४ ऋषि कालदेवलको उपस्थिति

महामाया आफ्नो नवजात पुत्रलाई लीएर कपिलवस्तु फर्किन्छिन्  । चारै तिर प्रशन्नता छाएकोथियो । शाक्यहरुको र कोलीयहरुको राजगुरु  ऋषिकालदेवल शुद्धोधनको दरबारमा बोधिसत्व बालकको जन्म भएको थाहा पाएपछि हेर्नलाई आए । राजा शुद्धोधनले बालकलाई ऋषिको दर्शनार्थ ल्याए। यकायक बवधिसत्व बालको खुट्टा ऋषिको जटा टाउकोमा लाग्यो । ऋषि हर्षले बिभोर भयो र आँसु पनि बग्यो । यो देखेर शुद्धोधनलेले सोध्यो किन हाँस्नुभयो रुनु भयो केहि अनर्थ त छैन ? ऋषिले भने कि प्रशन्नता यस कारण कि यो बालक पछि गएर सम्यक सम्बुद्ध बनेर धेरैनै लोक कल्याण गर्नेछ र दुःखि म यस मानेमाछु कि त्यतिबेला सम्म म जिवित हुनेछैन । तैपनि भान्जा नालकलाई खबर गरे कि जब पनियो बालक सम्यक सम्बुद्ध बन्ला  तब उसित धर्मको भिख मागेर मुक्त अवस्था बनाउनु ।

 

५ बोधिसत्व बालकको प्रथम ध्यान

 जब बोधिसत्व बालक सात बर्षको भयो त्यतिबेलाको शाक्य देशको नियमानुसार प्रत्येक बर्ष बर्षायामको खेतिउत्सवमा राजाले प्रथम हलो जोत्नुपर्ने भएकोले जोतेर बडो रमाईलो उत्सव मेला भयो । सबै आनन्दित हुन थाले तर बालक सिद्धार्थलाई यस प्रति एक रत्तिपनि रुचि थिएन । बालकलाई जामुनाको रुख मुनि राखिएको थियो उ पलैटी कसेर ध्यान बस्न थाले । राजा हलो जोतेर फर्कंदा देख्छन त बालक ध्यान बसिरहेका त्यति बेला श्रद्धा जाग्यो र आफ्नो छोरालाई अभिवादन गरे ।

६ हिंसक देवदत्त सित विवाद

राजकुमार देवदत्त मामाका छोरा भाई थिए । उस्को र सिद्धार्थको स्वभाव आकास धर्ति बराबर फरक थियो । देवदत्त शिकारी थियो उ उडिरहेको पंक्षिलाई बाण हानेर खसाल्थ्यो तर सिद्धार्थ करणा बर्साउँथ्यो । एक दिन देवदत्तले उडिरहेको हाँसलाई बाँण हानेर खसाल्छ । सिद्धार्थले घाईते हाँसलाई देखेर काखमा राखेर बाँण निकालेर उपचार गर्छ । देवदत्तले आफुले तीर हानेर खसालेको हाँसमा अधिकारछ देउ भनेर माग्यो तर सिद्धार्थले भन्यो कि जस्ले बचाउँछ त्यो मालिक हुन्छ नकि ज्यान लिने मालिक हुन्छ । यहि विवाद भयो ।

७ अतुलनीय तीरंदाज

राजकुमार सिद्धार्थले तीर चलाउने विद्या पूर्णता प्राप्त गरेका थिए तर कुनै पंक्षिलाई हत्या गर्नु त परै जावस तीर चलाएर कुनै रुखलाई पनि घायल बनाउन चाहन्थिएन । त्यस रुखमा सुकेको काठको पटरा हालेर मात्रै तीर चलाउँथ्यो यसरी यस विद्यामा निपूर्णता प्राप्त गरेकोथियो ।

राजकुमार प्रति मान्छेहरुको शंका थियो कि युद्धकला जान्दैनन यस्ताले के रापाठ सम्हाल्लान । राजा शुद्धोधनलाई चिन्ताथियो आफ्नो छोराको आचरण प्रति राजकुमारले गर्नुपर्ने केहि गर्दैनन जान्दैनन । यसको लागि सिद्धार्थको परिक्षा लिइयो तर पूर्ण सफल भयो सबै हर्षित भए । एक पराक्रमी योद्धा राजकुमारहरुलाई घुड सवारी तथा तरवार चलाउन जान्नु आवश्यकछ । यस्मा पनि यस्को परिक्षा लिइयो एक जङ्गली क्रोधित घोडालाई प्रेमपूर्वक थपथपाएर शान्त गरेर आफ्नो वशमा गरेर शान्त पारेर घोडा सवारीमा पनि सफल भयो सबै राजकुमार सिद्धार्थ प्रति हर्षितभए ।

८ पराक्रमी योद्धा सिद्धार्थको अचम्मको घुडसवार

मान्छेहरुलाई शका थियो कि राजकुमार सिद्धार्थ युद्धकला जान्दैनन त्यसैले उस्लै देशको राजपाठ कसरी सम्हाल्छ ? यस्को बारेमा यस्को परिक्षा लिइयो तर सबै परक्षामा सफल भयो सबै अचम्भित भए ।

एक पराक्रमी योद्धाको लागि घुडसवारी त अत्यन्त आवावश्यक हुन्छ । यस्मा पनि परक्षा लिईयो एक जङ्गली रिसाहा घोडालाई बडो प्रेमले थपथपाएर आफ्नो वशमा गरे । यो देखेर सबै अचम्म माने र हर्षित पनि भए ।

९ कोलीयराज सुप्पबुद्धको छोरीको विवाह

हाल लुम्बिनी अंचलको नवलपरासी जिल्ला देवदहका शाक्यवंशी कोलीय राजा सुप्पबुद्धले आफ्नो छोरी यशोधराको विवाह गरिदिन आतुर थिए । उसलाई राजकुमार सिद्धार्थ मन त पर्थ्यो तर उस्को राजकुमारमा हुनुपर्ने योग्यतामा सन्देह थियो । उस्ले सिद्धार्थलाई परिक्षा लिन चाहन्थ्यो । सबै परिक्षामा सिद्धार्थ सफल भएकोले विवाह गरिदिए ।

१० चार निमित्तहरुमा

 एक पहीलो निमित्त

राजकुमार सिद्धार्थ युवा भयो तर उसलाई राजसी आमोद प्रमोदमा कुनै रुची थिएन । एक पटक आफ्नो देशको कपिलवस्तु नगर निरिक्षणको लागि रथमा निस्क्यो तब धर्म सम्बेग जाग्ने चार निमित्त देखे -

पहिला एक मान्छे बिमारी अवस्थामा देखे र सोध्यो यो के भएको सारथी ? सारथीले भन्यो यो बिरामी हो राजकुमार ! यस्तो अवस्था सबैको हुन्छ ।

११ दोश्रो निमित्त

अगाडी गएपछि देखेकि एकजना बुढो लट्ठी टेकेर हिंडिरहेको कम्मर झुकेको थियो । सारथीले भन्यो कि राजकुमार बुढ्यौली अवस्था हो यो सबैको अवस्था हुन्छ ।

१२ तेश्रो निमित्त

अगाडी बढ्यो । देखे कि केहि लाश लिएर जलाउन घाट तिर मलामी जाँदैछन । सारथीले भन्यो कि हे राजकुमार यो मान्छेको मृत्यु भएको हो यसलाई जलाउन लगिंदैछ । यस प्रकार एक दिन सबैले मर्नु नै पर्छ ।

१३ चौथो निमित्त

अगाडी गएर राजकुमार सिद्धार्थले एक श्रमण भिक्षु रुखको फेंदमा बसेर ध्यान गर्दैछ । त्यस पछि राजकुमारलाई वैराग्य जाग्यो । म पनि यसरी नै ध्यानमा प्रवीण भएर सम्यक सम्बोधि प्राप्त गर्छु । यस निर्णयको साथमा उ राजमहल फर्क्यो ।

 १४ गृह त्याग

राजकुमार सिद्धार्थ जब नगरको निरिक्षण गरेर फर्के तब उस्ले सुने कि यशवधराले पुत्रलाई जन्म दिईन । यो सुनेर उस्ले तत्काले निर्णय गरे कि मलाई अहिले नै गृह त्याग गरेर तपस्यामा लाग्नुपर्छ । तर घर छोड्नु भन्दा पहिला उ नवजात आफ्नो छोराको मुख हेर्न चाहान्थ्यो । यसैले शयनकक्ष तिर गयो र त्यहाँ देख्यो कि यशोधराले आफ्नो छोराको टाउकोमा हात राखेर गहीरो निद्रामा सुतेकि थिईन । यशोधरालाई उठाउनु उचित लागेन यसकारण छोराको मुख देख्न सकेन । अतः निर्णय गर्यो कि म जब सम्यक सम्बुद्ध भएर कपिलवस्तु फर्कन्छु तब आफ्नो छोराको अनुहार हेर्छु । यो सोंचेर उ गृहत्याग्न उत्सुक भयो ।

१५ श्रामण वेश धारण

आफ्नो प्रिय घोडा  कन्थकमा सवार भएर आफ्नो सेवक तथा मित्र छन्दकको साथमा उ राजमहलको मात्रै होईन कपिलवस्तुबाट पनि बाहिर निस्क्यो । अगाडि बढेपछि अनोमा नदी पार गरेर रोकीयो । उस्ले आफ्नो राजसी भेषभुषा निकालेर गृहत्यागिहरुको गेरुवा वसत्र लगाए र आफ्नो केशलाई आफ्नो तरवारले स्वयं काटे । छंन्दकलाई र कन्थकलाई विदा गरेर तपस्याको लागि यात्रामा निस्के ।

१६ मगधको यात्रा

उस्को लक्ष्य मगध देश जानु थियो । त्यहाँ ।मण परम्पराको ध्यानाचार्य बस्थे । बाटवमा उ मगधको राजधानी राजगिरबाट निस्के । मान्छेहरु अचम्मको वैरागीलाई देखेर चकित भयो । घर घरबाट भिक्षा मागेर पाएको पाण्डु गुफामो नजिक विश्राम गरेर भोजन गर्न बसे । जसै भोजन समाप्त भयो देशको राजा बिम्बिसार उसित भेट्न आए । राजा बिम्बिसारले यझ जाने कि उ आफ्नो शाक्य मित्र शुद्धोधनको छोराहो तब उस्लाई सन्यासी जीवन छोडेर आफ्नो राज्यको केहि भागको अधिपति बनाउने प्रस्ताव राखे । तर सिद्धार्थ आफ्नो निर्णयमा अडिग थिए कि सम्यक सम्बुद्ध भएरै छाडने । उस्ले प्रस्ताव अस्विकार गर्यो र यात्रामा अघि बढ्यो ।

१७ आचार्य आलारकालाम

त्यसताकश्रमण परम्पराका दुई प्रशिद्ध ध्यनाचार्य थिए जसमध्य आचार्य आलार कालाम हुन् । गृहत्यागि सिद्धार्थ उस्को आश्रममा पुगे र उसित ध्यान सिक्ने इच्छा व्यक्त गरे । आलार कालामले प्रसन्न भएर उसलाई सातौं लोकीय ध्यान सिकाए । उस्को क्षमता यहिं सम्म मात्रै थियो । सिद्धार्थलाई सन्तोष भएन किनकि उसलाई मुक्त अवस्थाको खोज थियो ।त्यसैले उसलाई धन्यवाद दिएर अगाडी बढे ।

१८  उद्दक रामपुत्त

त्यसताक अर्को अत्यन्त प्रशिद्ध ध्यानाचार्य थिए उद्दक रामपुत्त । सिद्धार्थले उस्को आश्रममा पुगेर आठौं ध्यान सिके लोकीय ध्यान समपन्न गरे । तैपनि उनलाई सन्तोष भएन । यस भन्दा अगाडी लोकोत्तर अवस्थाको अनुभुति प्राप्त गर्नुथियो जसले जन्म मरणको भवसंसरणबाटै मुक्त प्राप्त होस । उ आचार्य उद्दक रामपुत्तलाई पनि धन्यवाद दिएर अघि बढे ।

१९ दुष्कर चर्या

त्यसताका उरुवेलाको ठाउँ ध्यानको लागि धेरै प्रशिद्ध थियो । श्रमण सिद्धार्थ त्यहिं पुगेर ध्यानमा बस्यो । कपिलवस्तुको ब्राह्मण ज्योतिष पनि उसलाई खोज्दै त्यहाँ पुगेर उनिहरु पनि उस्को साथमा तपस्या गर्न बसे । ति ज्योतिष जो सिद्धार्थको भविष्यवाणी गरेकाथिए । त्यसबेला एक प्शिद्ध मान्यता थियो कि शरीरलाई जति कष्ट दिइयो उति कर्म संस्कारहरुको निर्जरा हुँदै जान्छ र अन्ततः मुक्त अवस्था सजिलै प्राप्त हुन्छ । सिद्धार्थले यस्को कठवर प्रयोग गरे । अन्न त्याग्दा त्याग्दै उस्ले आफ्नो शरीर सुकाएर खंग्रङ्गै पारे । उन अति दुर्बल भए त्यसमा पनि उसलाई लोकातित अवस्था प्राप्त भएन । त्यसैले आहार ग्रहण गर्नुपर्ने निश्चय गरे  ।

२० दुष्करचर्याको त्याग

जसै सिद्धार्थले आहार ग्रहण गर्यो । उस्का पाँच ब्राह्मण साथीहरुले उसलाई तपभ्रष्ट सम्झ्यो । यस्तोलाई सफलता के प्राप्तहोला भन्ने सोंचेर उसलाई छोडेर गए ।

२१  बैशाख शुक्ल चतुर्दशीको राती सुत्दा पाँच

सपना देखे  ।
 पहिलो सपनाःवहाँले आफ्नो काया विराट हुँदै शीर नेपालको हिमालमा र अङ्गले पूरै नेपाल भारत देश ढाकीएको दाहिने हात अरब सागरको लहर । स्वप्न व्दारा नेपाल र भारतको इतिहाँसमा पहिलो पटक यि दुबैको जम्बुव्दीपको नक्सा प्रकट भयो । यस्को उद्देश्य थियो कि वहाँ सम्यक सम्बुद्ध भएर सारा जम्बुव्दीपमा छाउनुहुन्छ र वहाँको शिक्षा यहिं सम्म सिमित नभएर बरु शीरको शीर देखि उत्तरी देशहरुमा र दाहिने बायां बाहु र पाउबाट समुद्री लहरहरुको पारी टाढा टाढा देशहरु सम्म सारा विश्व भरी फैलिन्छ ।

२२ दोस्रो सपनाः वहाँले अर्को सपना देख्नुभयो नाभीबाट एक बिरुवा उत्पन्न भएर आकाश सम्म पुग्यो । यस्को सत्यको प्रतिक थियो कि वहाँ पृथ्वीको मनुष्यहरुलाई मात्रै नभएर बरु आकाशको देवताहरुलाई पनि धर्म सिकाउनुहुनेछ ।

२३ अर्को तेस्रो सपनाः वहाँले देख्नुभयो कि धेरै संख्यामा कालो केशधारी र सेतो वस्१धारीहरु वहाँको नजिक आएर वहाँलाई नमस्कार गर्दछन । यस कुराको संकेत थियो कि अनगिन्ति गृहस्त वहाँको अनुयायी हुनेछन् ।

२४ चौथो सपनाः वहाँले देख्नुभयोकि भिन्न भिन्न दिशाहरुबाट चार रङ्गको पंक्षिहरु वहाँको काखमा आएर बस्छ। यस्को संकेत थियो कि ब्राह्मण क्षेत्री वैश्य र शुद्रह यि चार बर्णकाहरु वहाँको शरणमा आएर वर्ण भेद बाट मुक्त हुनेछन् ।

२५ पाचौं सपनाः वहाँले देख्नुभयो कि सारा पृथ्वी

फोहोर भरीएकोछ र वहाँ विचरण गर्दै हुनुहुन्छ ।तैपनि पृथ्वीको यो फोहोर वहाँको चरणलाई छुन सकेकोछैन । वहाँ सांसारिक अपवित्रताको विच सदा परम पवित्र बनिरहनुहुनेछ । सर्बथा निर्दोष र निर्मल बनिरहनुहुनेछ ।

२६ सुजाताको खीर

भाग्यशालिनी सुजातालाई उरुवेलको बिशाल वरकोरुख प्रति धेरै श्रद्धा थियो । हरेक बैशाख पूर्णिमामा उनि यस वृक्ष देवताको पुजा गर्थिन । उस्लाई विश्वास थियो कि यहि देवताको आशिर्वाद स्वरुप उसलाई पुत्र प्राप्त भयो । उस्को विवाह पनि गरिदिईन् । तर सांसारिक प्रति उस्लाई अलिकति पनि रुचि थिएन । उनि चाहन्थिन् कि वर देवताले उस्को छोराको रुचि सुधार गरोस । यहि उद्देश्यको कारण उनि बैशाख पूर्णिमाका दिन वरको रुखलाई पूजा गर्न तयार थिईन । दासीलाई पठाएर वरको रुखको फेंदमा सफा गर्न पठाइन् । ताकि आफूले बनाएको ताजा शुद्ध खीर आफ्नो वर देउतालाई अर्पण गर्न सकियोस । दासीले त्यहाँ त्यहाँ जाँदा वरको रुखको फेंदमा स्वयम् वरदेवता सशरीर विराजमान छ । उस्ले दौडेर गएर मालकिन सुजातालाई खबर गरिन् । मालकिन पनि प्रशन्न चित्त भएर त्यहाँ आइन उनि बडी बुद्धिमानी थिइन । देख्ने बित्तिकै थाहा पाईन वरदेवता होईन कोहि युवा गृहत्यागि हुन जो तपस्याको लागि यस पबित्र स्थानमा आएकोछ । उस्को मनमा बात्सल्य जाग्यो । जुन खीर वर देवतालाई चढाउन चाहन्थिन् त्यो यस तपस्वीलाई अर्पण गरेर उसलाई आशिर्वाद दिइन् कि तिम्रो तपस्या सफल होस ।

सुजाताको यो खीर दान अत्यन्त महत्वपूर्ण थियो किनकि बोधिसत्वको यो अन्तिम भोजन थियो। । यस पछि बोधिसत्व सम्यक सम्बुद्ध बन्नेछन् । यसकारण जुन भोजनको आहारले उस्लाई सम्यक सम्बोधि प्राप्त भयो त्यसको महत्वको के बयान गर्ने ।

२७ मार पराजितः

 तल अवीचि नरकलोक देखि माथि अरुप ब्रह्मलोकको सबै क्षेत्र मारको नै हो मृत्युको मात्रै होईन । यहाँ जो प्राणी जन्म लिन्छ देर सबेर मृत्यु भैनि हाल्छ । जब सम्म को तपस्वि देवलोकलाई अमर मानेर तपस्या गर्छ अथवा रुप या अरुप ब्रह्मलोकलाई अमर मानेर तपस्या गर्छ तब सम्म मारक्षेत्रको यो सम्राट मृत्युदेव मार प्रशन्न हुन्छ । तर जब कोहि व्यक्ति अनित्यधर्मा अरुप ब्रह्मलोकबाट पर नित्य शाश्वत लोकातित अवस्थालाई प्राप्त गर्नको लागि तपस्या गर्छ तब यो विचलित हुन्छ । उ चाहँदैन कि कोहि व्यक्ति उस्को साम्राज्य क्षेत्र भन्दा बाहिर निस्कोस । त्यसैले जब उस्ले देख्यो कि बोधिसत्व बोधिबृक्षको मुनी बसेर यसै उद्देश्य ले तप गरिरहेकोछ तब उस्को तप भङ्ग गर्नको लागि उ आफ्नो विशाल भयानक सेनाको साथमा आफै पनि आईपुग्यो । बोधिसत्वलाई विचलित गर्नकोलागि उस्ले अनेकौं प्रयत्न गर्यो तर उ नित्तान्त अविचल रह्यो । त्यसैले मार पराजित भएर फर्केरगयो ।

२८ सम्यक सम्बोधि

अब वातावरण शान्त भैसकेको थियो । बैशाख पूर्णिमाको राती चन्द्रमाको शितलता चारैतिर फैलिएको थियो । बोधिसत्व आफ्नो साधनामा लीन थियो । उर् त्यसको खोजीमा थियो जुन लोकीय क्षेत्र भन्दा पर छ । जहाँ जन्म छैन मृत्यु छैन त्यसको साक्षात्कार कसरी हुन्छ ? के बिधि अपनाउने ? खोज्दा खोज्दा मन सित जोडिएको शारिरीक सम्बेदनाहरुको अनुभुति हुनथाल्यो । विपश्यना जाग्यो । यहि बोधिसत्वको सम्यक सम्बोधि हो ।कल्पौं सम्म पारमिताहरुलाई पूरा गर्दै गर्दै प्राप्त गर्नु थियो अन्ततः सफल भयो । बोधिस्त्व सम्बुद्ध भयो । यस्को राग,व्देष र मोहको सम्पूर्ण संसकार भग्न भयो । अतः भगवान भनियो ।

२९ मार कन्याहरुको दुष्प्रयत्न विफल

सम्यक सम्बुद्ध बोधिवृक्षको मुनी अमरत्वको सुखमा शान्त बसि रहे । उता हारेका मारलाई धेरै नै उदास देखेर उस्का छोरीहरुले आश्वासन दिए कि बुवा सफल नभएपनि हामी सफल हुन्छौं तपस्वीको तपस्या विचलित गरिदिन्छौं । तिनि सम्यक सम्बुद्धको अगाडी पुगे । बिभिन्न प्रकारको आकर्षक श्रङ्गार पटार नक्कल गरेर बाजा बजाएर नाचगान गरेर आकर्षित गर्ने प्रयत्न गरे तर तिनिहरुको केहि लागेन असफल भएर निराश भएर आफ्नो बुवा मार कहाँ फर्के ।

३० तप्पुस र भल्लिक

सम्यक सम्बुद्ध बोधिमण्डको बाहिरनै सात हप्ता सम्म मोक्ष सुखको अनुभव गर्दै विराजमान रहे । त्यस समय ब्रह्म देशको सौभाग्य जाग्यो । त्यस देशको व्यापारी तप्पुस र भल्लिक व्यापारको शिलशिलामा भारत आएकोथियो र यसै प्रदेशबाट गइरहेकोथियो । तिनले सम्यक सम्बुद्धलाई देखेर श्रद्धाविभोर भएर उनलाई नमन गरे र साथमा ल्याएको म्यंमाको चामल महबाट बनेको लड्डु उहाँलाई अर्पित गर्यो । सुजाताको खीर पछि सात हप्ता बितेपछि सम्यक सम्बुद्धको यो पहिलो भोजन थियो । तप्पुस र भल्लिक भाग्यशाली भए । तिनिहरुलाई पंचशील दुनुभयो र उनिहरुकव अनुरोधमा टाउकोको आठ गुच्छा कपाल दिनुभयो जसलाई लिएर आफ्नो देश फर्के । त्यहाँका शासक र जनताहरुले अत्यन्त श्रद्धापुर्वक त्यसलाई श्वे -डगोन पर्वत मा सतूप बनाएर सन्निधानित गरे । म्यंमाको भाग्य जाग्यो ।

३१ कृतज्ञ संबुद्ध उपक

सम्यक सम्बुद्धको मनमा कृतज्ञता जाग्यो र विपश्यनाको यो अनमोल रत्न आफ्नो दुई आचार्यहरु आलार कालाम र उद्दक रामपुत्तलाई दिन चाहे तर दृष्टि चित्तबाट देखे कि ति दुबै मृत्यु भएर अरुप ब्रह्मलोकमा जन्मेकाछन् । त्यहाँ शरीर हुँदैन केवल चित्त हुन्छ । विपश्यनाको लागि शरीर र चित्त दुबेकव संयोग आवश्यक हुन्छ। त बयो कल्याणकारी विद्या कसलाई दिउँ त? कृतज्ञताको भाव ति पाँच ब्राह्मण ज्योतिषहरुको प्रति जाग्यो जो पछिल्लो छ बर्ष सम्म उस्को थमा तपस्या गर्दै सेवा गर्दै गरे । कुनै भ्रमवश अन्तमा उनलाई छोडेर गए । ध्यानले हेरे त पाए कि ति बाणारसीको इसिपत्तनमृगदावमा बसेकाछन् । त्यसैले उतै तिर गए सम्बुद्ध ।

 बाटोमा उपक नामो एक नग्न आजिवक भेटीयो जो उन्को अनुहारको आभा देखेर धेरै प्रभावित भयो र यो थाहा पाएर खुशि भयो कि यो व्यक्ति जिन भयो सम्यक सम्बुद्ध भएकवछ । उस्ले सोध्यो कि कुन गुरुको शिक्षाले तपाई सम्यक सम्बुद्ध भएको ? भगवानले उत्तर दिनुभयो मेरो कुनै गुरु छैन जो स्वयम् बुद्ध हुन्छ त्यहि सम्बद्ध भनिन्छ । उस्को कुनै गुरु हुँदैन । उपकलाई यो कुरा बुझ्न गाह्रो भयो त्यो मुख घुमाएर गयो तर धेरै बर्ष पछि फेरि भगवानको नजिक आयो र उस्ले विपश्यना सिकेर मुक्त अवस्था प्राप्त गर्यो ।

३२ धर्मचक्रप्रवर्तन

भगवानले पाँच साथीहरुलाई धर्म बाँड्नको लागि मृगदाव अर्थात आजको सारनाथ पुग्नुभयो। एकपटक त ति साथीहरुलो मनमा आयोकि यो व्यक्ति तपभ्रष्ट भैसक्यो । यो सित के सिक्ने? तर नजिक आउँदा उहाँको अनुहारको अपूर्व तेजस्विता देखेर विश्वास भयो कि उनलाई अवश्य सम्यक सम्बोधि प्राप्त भएकोछ । तब भगवानले तिनिहरुलाई धर्म देशना दिनुभयो । अषाढ पूर्णिमाको सुनौलो साँझको समय थियो । त्यसबखत जो पहिलो पटक धर्म प्रकाशन गरीयो त्यो धर्म चक्रप्रवर्तन भनियो । भगवानले सम्झाउनुभयो कि कसरी अतिहरु सित बचेर उहाँले मध्यम मार्ग अपनाउनुभयो त्यसैबाट मुक्तिको मार्ग स्पष्ट भयो । शील समाधि प्रज्ञाको आठ अङ्गको विपश्यना मार्ग प्रकट भयो । जसलाई धारण गरेर कुनै पनि जन्म मरणको भव संसरणबाट मुक्त हुन सक्छ । भगवानको पाँचै साधक यहि विपश्यनाको मार्गमा हिंडदै अरहन्त भए मुक्त भए ।