जीवनकुमार शाक्य
दर्शन शास्त्र एक परिचय /
दर्शनको अर्थ त सामान्य अर्थमा हेर्नु भन्ने हुन्छ । बिशेष गगरि आफ्नो अनुभुति व्दारा प्राप्तको ज्ञानलाई बिस्तृत रुपमा व्याख्या गरिनुलाई शास्त्र भनियो कि भन्ने मेरो बुझाई हो । अध्यात्मको मूलाधार दर्शन हो। यस क्षेत्रमा धर्म र दर्शन परस्पर यसरी रचि-बसेकाछन कि त्यसलाई छुट्याउन सकिन्न । दुबैको परम्परा समान गतिबाट निरन्तर प्रवाहमान द्रष्टव्य छ । भारत चिरकालबाट एक दर्शन प्रधान देश रहेको पाईन्छ। भौतिक जगतको मिथ्यात्व तथा निराकार ब्रह्मको सत्य एवं सर्वव्यापकता यहाँ सदैव विचारको विषय बनेकोछ । भारतीय दार्शनिक विचारधारालाई समयको दृष्टिबाट चार कालमा विभाजित गर्न सकिन्छ:
१ वैदिक कालमा वेदबाट उपनिषद सम्म रचेको साहित्य समाहितछन्।
२ महाभारत काल- चार्वाक र गीताको युग।
३ बौद्ध काल- जैन तथा बौद्ध धर्म को युग।
४ उत्तर बौद्ध काल- न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, पूर्व तथा उत्तर मीमांसाको युग।
वैदिक कालमा आर्यहरुको चिंताधारा उल्लास तथा ऐश्वर्य भोग्ने कामनाबाट युक्त थियो। ब्राह्मण ग्रंथहरुमा वैदिक ऋचाहरु र मन्त्रहरुको अर्थको साथ-साथ तत्कालीन पुराण र इतिहासको संदर्भ पनि पाईन्छ । तिनको माध्यमबाट कर्मको महत्ता बढ़न थाल्यो । त्यस्को सबैभन्दा ठूलो विशेषता वेद र वेदोत्तर साहित्यको मध्यवर्ती कड़ी हुनाले हो । बिस्तारै बिस्तारै आर्यहरुको विचारधारा अंतर्मुखी हुनथाल्यो। अत: उपनिषदहरुको रचना भयो। औपनिषदिक साहित्यमा अनेक कथाहरु दार्शनिक तथ्यांकन गर्छ ।
• पिप्पलाद को कथा ब्रह्म जीव, जगतमा प्रकाश गर्छ।
• नचिकेता भौतिक सुखोहरुको नि:सारतामा ।
• सुकेशा को माध्यमबाट सोह्र कलाहरुबाट युक्त पुरुषको अंकन छ भने
• वरुण र भृगु को वार्तालाप ब्रह्मको स्वरूपलाई स्पष्ट गर्छ ।
• छांदोग्योपनिषद मा अंकित बृहस्पति को कथा इन्द्रिहरुको नश्वरतालाई उदंग्याउँछ। यस्तो अनेक कथाहरु उपलब्ध छन् ।
वैदिक काल
वैदिक ऋषिहरुले एकांत अरण्यों (वन)मा बसेर जुन ग्रंथहरुको रचना गर्यो, ति आरण्यक भनियो । यि ग्रंथहरुमा तपलाई ज्ञान मार्गको आधार मानेर तपमा नै बल दिइएको थियो। सूत्र ग्रंथहरुको रचना को साथ कर्मकांडको महत्व बढ़न थाल्यो । भारतीय यज्ञ पद्धतिको सम्यक विवेचन श्रौत सूत्रहरुमा पाईन्छ, मानव जीवनको सोह्र संस्कारहरुको विवेचन स्मृति सूत्रहरुमा उपलब्ध छ। स्मृतिहरुको परिगणन पनि वैदिक साहित्यमा नै हुन्छ । यि ग्रंथहरुमा वैदिक संस्कृतिको स्वरूप अंकित गरिएकोछ । यद्यपि मनुस्मृति तथा याज्ञवल्क्य स्मृति नै सर्वाधिक चर्चाको विषय बन्यो तर स्मृतिहरुको संख्या पुराणहरुको जस्तै धेरै छ । स्मृति ग्रंथ लोक जीवनको आचार-विचार, धर्मशास्त्र, आश्रम, वर्ण, राज्य र समाज आदि परक अनुशासनको अंकन प्रस्तुत गर्छ । कुल मिलाएर यस समस्त वैदिक साहित्यमा निर्गुण परम सत्ताको विद्यमानता मान्य थियो। त्यहि परम सत्ताको दैवीय शक्ति प्रकृतिको विभिन्न तत्वहरुमा समाहित मानिन्छ । वरुण, सूर्य, अग्नि भौतिक तत्त्व प्रदान गर्ने देवताहरुको रूपमा पूज्य थिए। इन्द्र ति देवताहरुको नियंता थिए । तब मान्छेहरु मंन्दिरहरुको स्थापना गर्दैनथिए किनकि प्रकृतिको अंश-अंशमा उस्कोको अनुभव गर्थे। उनको आचार-विचारमा कर्म, ज्ञान, उपासनाको स्वीकृति थियो। तत्कालीन संस्कृतिमा यज्ञको प्रधानता थियो ।
महाभारत काल
महाभारत युग तक वैचारिक विरोध बढ़िसकेकोथियो । त्यस संघर्षमय समाजमा एकातिर ज्ञानमा बल दिएको थियो अर्कोतिर कर्ममा। यस्तो विषम कड़िहरुमा एकातिरर चार्वाकले ज्ञान र कर्मको निरर्थकतामा प्रकाश पारेर जीवनको भौतिक सुखलाई उजागर गर्ने काम गरे, त अर्कोतिर सांख्य दर्शनको अंकुर पनि तत्कालीन संस्कृतिमा देखिनथाल्यो । भगवद्गीता ले सामाजिक विषमताहरुलाई टाढा गरेर समानता ल्याउने काम गरेको देखिन्छ । यस्को माध्यमबाट प्रबुद्ध मानव समाजबाट र जनसाधारणमा चार्वाकजन्य प्रवृत्ति तथा उपनिषदजन्य निवृत्ति तथा उपनिषदजन्य निवृत्तिको समन्वित रूप अंकित भयो । यस्मा ज्ञान तथा उपासनाको अपेक्षा कर्मकांड धेरै महत्त्वपूर्ण भयो। यज्ञहरुमा अनेक प्रकारका प्राणीहरुको आहुति दिन थालीयो ।
• यस प्रकारको रक्तपात जनसाधारणको उत्पीड़नको कारण बन्यो । त्यस बिषयमा नास्तिक दर्शनहरुले जन्म लियो। नास्तिकको अभिप्राय वेदमा विश्वास नहुनुथियो । चार्वाक, जैन तथा बौद्ध दर्शनवादी कर्मकांडको अतिशयतालाई वैदिक परम्परा मानेर त्यसबाट टाढा भैरहे। तिनिले मानव-समाजलाई लिएर जीवनको व्यावहारिक पक्षतिर लैजाने प्रयास गरेको देखिन्छ। चार्वाक दर्शन मा सुखपूर्वक जीवनयापन गर्ने जोड दियो ।:
यावज्जीवेत् सुखं जीवेत् ऋणं कृत्वा घृतंपिवेत्।
भस्मी भूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुत:।।
• जनता जनार्दनको लागि यस प्रकारको कथन यति सुंदर थियो कि यो दर्शन चार्वाक (चारु+वाक् =चार्वाक) भनियो। यो भौतिकवादी, प्रत्यक्षवादी, निरीश्वरवादी, यदृच्छावादी, स्वभाववादी तथा सुखवादी दर्शन हो। यो पांच तत्त्व मध्यबाट आकाशलाई स्विकार गर्दैन, केवल प्रत्यक्ष मै विश्वास गर्छ । जीवनको लक्ष्य अधिकाधिक भौतिक सुख प्राप्त गर्नुहो ।
बौद्ध काल
महाभारत युद्धको उपरान्त समाज केहि यस्तो विचारधारामा फसेको थियो कि मानवमात्र स्वयमेतर कुनैमा विश्वास गर्न चाहँदैन थियो । जैन तथा बौद्ध मतले मानव समाजको आत्मविश्वासलाई पुष्ट गरेर त्यसलाई व्यावहारिक जीवन सुचारु रूपले जिउन प्रेरित गर्यो ।
जैन दर्शन
जैन दर्शनमा सत्य-अहिंसामार विशेष जोडदिइयो । यो निरीश्वरवादी दर्शन हो। यस्मा सृष्टिलाई अनादि तथा छ तत्त्वबाट से – जीव, पुद्गल (शरीर), धर्मद्रव्य, अधर्मद्रव्य, आकाश (अनत) तथा काल (मृत्यु)बाट बनेको मानेको छ । साधनाको सात सोपान छ:
१ जीव (आत्मा),
२ अजीव (शरीर),
३ प्रास्राव,
४ बंध,
५ संवर,
६ र्जरा तथा
७ सप्तम् सोपान कैवल्य (मोक्ष) हो ।
बौद्ध दर्शन
बौद्ध दर्शनको प्रतिष्ठापक शाक्यमुनी बुद्ध थिए। बुद्धले राजसी वैभवको निस्सारताको अनुभव गरेकाथिए बोधिसत्त्व प्राप्त गरेर उनले अनिश्वरवादको स्थापना गरे । बौद्ध दर्शन अनुसार चार आर्यसत्य छ:
१ दुःख आर्य सत्य,
२ दु:ख समुदाय आर्यसत्य,
३ दु:ख निरोध आर्यसत्य,
४ दु:ख निरोधगामिनी प्रतिपदा आर्य सत्य ।
। न सांसारिक भोगमा लिप्त रहनु उचित हो न शरीरलाई व्यर्थ कष्ट दिनु । आर्य आष्टांगिक मार्गबाट इच्छाहरु र तृष्णाहरुमा विजय प्राप्त गर्न सकिन्छ । यो दर्शन क्षणिकवादी हो रे। यस दर्शनमा आत्माको स्थायित्वको पनि अस्वीकृति छ, त्यो परिवर्तनशील मानीन्छ ।जुन कुरा विपश्यनामा अभ्यास गरेर स्वनुभुति प्राप्त गर्न सकिन्छद् । बौद्ध दर्शनमा मुख्य रूपले सत्कर्ममा बल दिएकोछ, त्यहि निर्वाण सम्म पुगाउन सक्छ ।
______________________________
क्रमशः.............
No comments:
Post a Comment