बुद्ध गुण
बुद्धमा अनन्तानन्त गुण हुन्छन। त्यसलाई चार भागमा वर्गीकृत गरिन्छ, यथा-
१ काय गुण,
२ वाग-गुण,
३ चित्त गुण एवं
४ कर्म गुण।
- काय-गुण— ३२ महापुरुषलक्षण एवं ८० अनुव्यजंन बुद्धको कायगुण हुन । त्यसबाट प्रत्येक यहाँ सम्मकि प्रत्येक रौ पनि सबै ज्ञेयहरुको साक्षात दर्शन गर्न सक्छ। बुद्ध विश्वको अनेक ब्रह्याण्डहरुमा एक-साथ कायिक लीलाहरुको प्रदर्शन गर्न सक्छन्। यि लीलाहरु व्दारा ति विनयजनहरुलाई सन्मार्गमा प्रतिष्ठित गर्छन्।
- वाग-गुण— बुद्धको वाणी स्निग्ध वाक्, मृदुवाक, मनोज्ञवाक्, मनोरम वाक्, आदि भनिन्छ। यस प्रकार बुद्धको वाणी को ६४ अंग हुन्छन, जस्लाई 'ब्रह्मस्वर' पनि भनिन्छ । यि सबै बुद्ध का वाग्-गुण हुन्।
- चित्त-गुण— बुद्धको चित्त-गुण ज्ञानगत पनि हुन्छ र करुणागत पनि । केहि गुण साधारण पनि हुन्छ, जो श्रावक र प्रत्येकबुद्धमा पनि हुन्छ हैं। केहि गुण असाधारण हुन्छ, जो केवल बुद्धमा नै हुन्छ। दश बल, चतुवैशारद्य, तीन असम्भिन्न स्मृत्युपस्थान, तीन अगुप्त नास्ति मुषितस्मृतिता, सम्यक् प्रतिहतवासनत्व, महाकरुणा, अष्टादश आवेणिक गुण आदि बुद्धको ज्ञानगत गुण हुन् हैं। दु:खी सत्वहरुलाई देखेर बुद्धको महाकरुणा अनायास स्वत: प्रवृत्त हुनथाल्छ । महाकरुणाको यस अजस्र प्रवाहबाट जगतको अविच्छिन्न रूपबाट कल्याण भैरहन्छ । यो वहाँको करुणागत गुण हो।
- कर्म-गुण— यि दुई प्रकारका हुन्छन्, यथा-
१ निराभोग कर्म र
२ अविच्छिन्न कर्म।
क्रमशः..........
- निराभोग कर्मको तात्पर्य त्यो कर्म सित छ, जो बिना प्रयत्न या संकल्पको सूर्यबाट प्रकाश को जस्तै स्वत: आफै प्रवृत्त हुन्छ ।
- बुद्धको कर्म बिना कालिक अन्तरालको लगातार सर्वदा प्रवृत्त भैरहन्छ, अत: यि अविच्छिन्न कर्म भनिन्छ ।
भगवान बुद्धको शिक्षा
मनुष्य जुन दु:खहरुबाट
पीड़ित छ, त्यस्मा ठूलो भाग
यस्तो दु:खहरुका छन, जस्लाई मनुष्यले आफ्नो अज्ञान, ग़लत ज्ञान या मिथ्या दृष्टिहरुले जन्माएकोछ त्यस दु:खहरुको प्रहाण आफ्नो सही
ज्ञान द्वारा बाटै सम्भव छ, कसैको आशीर्वाद या वरदानबाट त्यसलाई हटाउन सकिंदैन । सत्य या यथार्थताको ज्ञान नै सम्यक ज्ञान हो। अत: सत्यको खोज
दु:खमोक्षको लागि परमावश्यक छ। खोज अज्ञात सत्यको नै गर्न सकिन्छ । यदि सत्य कुनै शास्त्र, आगम या उपदेशक
द्वारा ज्ञात भएको भए त त्यसको खोज होईन । त्यसैले भगवान: बुद्ध ले आफ्नो पूर्ववर्तीहरु द्वारा या परम्परा द्वारा बताएको सत्यलाई नकारे र आफ्नो
लागि सुरुबाट त्यसको खोज गरे । बुद्ध स्वयं कतै प्रतिबद्ध भएनन् र न त आफ्नो शिष्यहरुलाई
उनले कतै बाँधे । उन्ले भने कि मेरो कुरालाई पनि
यसकारण चुपचाप नमान कि त्यसलाई बुद्धले भनेको हो । त्यसमा पनि सन्देह गर र विविध परीक्षाहरु द्वारा त्यस्को परीक्षा गर । जीवनको कसीमा
त्यसलाई परिक्षण गर, आफ्नो अनुभवहरुबाट मिलाएर हेर, यदि तिमीलाई ठीकलाग्छ भने त स्विकार गर, नत्र छोडी देउ । यही कारण थियो कि उनको धर्म रहस्याडम्बरहरुबाट मुक्त, मानवीय संवेदनाहरुबाट ओतप्रोत एवं हृदय लाई सोझै स्पर्श गर्थ्यो
।
त्रिविध धर्मचक्र प्रवर्तन
भगवान बुद्ध
प्रज्ञा र करुणाको सागर नै थिए । यि दुबै गुण उन्मां उत्कर्षको पराकाष्ठा प्राप्त गरेर
समरस भएर स्थित थियो । यति मात्रै होईन, भगवान बुद्ध अत्यन्त उपायकौशल्य पनि थिए । उपायकौशल बुद्धको एक विशिष्ट
गुण हो अर्थात उनि विविध प्रकारको विनयजनहरुलाई विविध उपायहरुले सत्मार्गमा
लगाउन अत्यन्त प्रवीण थिए । उनि यो राम्री जान्दथिए किकस्लाई कसरी
कुन उपायबाट सत्मार्गमा लगाउन सकिन्छ । फलत: उनि विनयजनहरुको विचार, रूचि, अध्याशय, स्वभाव, क्षमता र परिस्थितिको
अनुरूप उपदेश दिन्थे । भगवान बुद्धको अर्को विशेषता यो हो कि उनि सत्मार्गको उपदेश
द्वारा नै आफ्नो जगत्कल्याणको कार्यको सम्पादन गर्थे, न कि वरदान या ऋद्धिको बलले, जस्तै कि शिव या विष्णु आदि को बारेमा अनेकौं कथाहरु पुराणहरुमा प्रचलित छ । उन्का भनाई छ कि तथागत त मात्र उपदेष्टा हो, कृत्यसम्पादन त स्वयं साधक व्यक्तिलाई नै गर्नुपर्छ । उनि
जस्को कल्याण गर्न चाहन्थे, त्यसलाई धर्महरु (पदार्थहरु)को यथार्थताको उपदेश दिन्थे । भगवान बुद्धले भिन्न-भिन्न समय र भिन्न-भिन्न स्थानहरुमा विनयजनहरुलाई
अनन्त उपदेश दिएका थिए । सबैको विषय, प्रयोजन र पात्र भिन्न-भिन्न थियो । यस्तो हुँदा पनि समस्त
उपदेशहरुको अन्तिम लक्ष्य एकै थियो र त्यो थियो विनयजनहरुलाई दु:खहरुबाट मुक्ति तर्फ
लैजानु । मोक्ष या निर्वाण नै उन्को सबै उपदेशहरुको एकमात्र रस हो ।
धर्मचक्रहरुको नेयनीतार्थता
विज्ञानवाद
र स्वातन्त्रिक माध्यमिकहरुको अनुसार नीतार्थसूत्र ति हुन, जस्को अभिप्राय यथारुत (शब्द को अनुसार) ग्रहण गर्न
सकिन्छ तथा नेयार्थ सूत्र ति
हुन, जस्को अभिप्राय शब्दश: ग्रहण गर्न सकिंदैन, यद्यपि
त्यसको अभिप्राय खोज्नुपर्छ, जस्तै- आमा बुवाको हत्या गर्नाले व्यक्ति निष्पाप भएर निर्वाण प्राप्त गर्छ । मातर पितरं
हत्वा....अनीघो याति ब्राह्मणो* यस वचनको अर्थ शब्दश: ग्रहण गर्न सकिंदैन, यद्यपि यहाँ बुवाको अभिप्राय कर्मभव र माताको अभिप्राय तृष्णा हो । यस
प्रकारको देशना आभिप्रायिकी या नेयार्था भनिन्छ। प्रासंगिक
माध्यमिकहरुको मतमा नेयार्थ
र नीतार्थको व्याख्या उपर्युक्त व्याख्याबाट किञ्चित भिन्न छ। उन्को अनुसार जुन सूत्रहरुको प्रतिपाद्य विषय
परमार्थ सत्य अर्थात शून्यता, अनिमित्तता, अनुत्पाद, अनिरोध आदि हों, ति नीतार्थ सूत्र हों तथा जुन सूत्रहरुको प्रतिपाद्य विषय संवृति सत्य हो, ति नेयार्थ सूत्र हो। नेयार्थता र नीतार्थताको व्यवस्था ति आर्य –अक्षयमतिनिर्देशसूत्रको अनुसार गर्छन ।
प्रथम धर्मचक्रप्रवर्तन
कालको
दृष्टिबाट यो प्रथम हो। वाराणसी को ऋषिपतन मृगदाव यस्को स्थान हो। जहाँ ऋषीहरु
आएर बस्थे त्यो ठाउँलाई भनिन्थ्यो । यस्को विनेयजन (पात्र) श्रावकवर्गीय ति हुन, जो स्वलक्षण र बाह्यार्थको सत्तामा आधृत चतुर्विध
आर्य सत्यहरुको देशनाको पात्र (भव्य)हो स्वलक्षण सत्ता एवं बाह्य सत्ताको आधारमा चार आर्यसत्यहरुको स्थापना यस प्रथम धर्मचक्रको
विषयवस्तु हो। श्रावकवर्गीयहरुको दृष्टिबाट यो नीतार्थ देशना हो
। योगाचार र माध्यमिक यसलाई
नेयार्थ देशना मान्छन्।
द्वितीय धर्मचक्र प्रवर्तन
कालको
दृष्टिबाट यो मध्यम हो । यस्को स्थान प्रमुखत: गृध्रकूट पर्वत हो । यस्को विनेयजन महायानी पुद्गल हों । शून्यता, अनिमित्तता, अनुत्पाद, अनिरोध आदि उस्को प्रमुख प्रतिपाद्य विषय हों। यस
देशनाको द्वारा समस्त धर्म
नि:स्वभाव प्रतिपादित गरिएकोछ । विज्ञानवादी यसलाई नेयार्थ देशना मान्छन । आचार्य भावविवेक, ज्ञानगर्भ, शान्तरक्षित, कमलशील आदि स्वातन्त्रिक माध्यमिकहरुको यस देशनाको
नेयार्थता र नीतार्थताको बारेमा प्रासङ्गिक माध्यमिकहरु सित मतभेद छ । उनको अनुसार आर्य शतसाहस्त्रिका प्रज्ञापारमिता
आदि केहि सूत्र नीतार्थ सूत्र हों, किनकि
यस्मा समस्त
धर्महरुको परमार्थत: नि:स्वभावता निर्दिष्ट छ। भगवती प्रज्ञापारमिता हृदयसूत्र आदि केहि सूत्र यद्यपि द्वितीय धर्मचक्रको अन्तर्गत संगृहीत छ, तथापि ति नीतार्थ मानिदैन, किनकि
यिनिबाट जुन प्रकारको
सर्वधर्मनि:स्वभावना प्रतिपादित गरिएको छ, त्यस प्रकारको नि:स्वभावता स्वातन्त्रिक माध्यमिकहरुलाई मान्य छैन । यद्यपि यि
सूत्रहरुको अभिप्राय पनि परमार्थत: नि:स्वभावता छ, तथापि त्यसमा 'परमार्थत:' यो विशेषण स्पष्टतया उल्लिखित छैन, जो कि उन्को मतानुसार नीतार्थ सूत्र हुनको लागि परमावश्यक छ ।
तृतीय धर्मचक्रप्रवर्तनक़
कालको दृष्टिले यो
अन्तिम हो। यस्को स्थान भारतको वैशाली आदि प्रमुख हों। श्रावक एवं महायानी दुबै प्रकारको पुद्गल यस्को विनेयजन हुंन। शून्यता, अनुत्पाद, अनिरोध आदि यस्को विषयवस्तु हों। विज्ञानवादिहरुको अनुसार यो नीतार्थ देशना हो । यद्यपि द्वितीय र
तृतीय दुबै धर्मचक्हरुमा शून्यता प्रतिपादित गरिएकोछ, तथापि द्वितीय धर्मचक्रमा समस्त धर्महरुलाई समान रूपले
नि:स्वभाव भनिएकोछ, जबकि यस तृतीय धर्मचक्रमा यो भेद गरिएकोछ कि अमुक धर्म अमुक दृष्टिबाट नि:स्वभाव छ र अमुक धर्म नि:स्वभाव छैन, अपितु सस्वभाव हो। यसैको आधार मा विज्ञानवादी दर्शन प्रतिष्ठित छ । यस कारण विज्ञानवादी समस्त धर्महरुलाई
समानरूपबाट नि:स्वभाव मान्दैन । उन्को अनुसार
धर्महरुमध्यबाट केहि नि:स्वभाव छ र केहि सस्वभाव हों । अत: ति समान रूपबाट सर्वधर्मनि:स्वभावता प्रतिपादक द्वितीय धर्मचक्रलाई
नीतार्थ मान्दैन । उन्को मतानुसार जो सूत्र धर्महरुको नि:स्वभावता र सस्वभावताको सम्यक विभाजन गर्छन, ति नै नीतार्थ मानिन्छ ।
यसमा आर्यसन्धिनिर्मोचनसूत्र प्रमुख हो।
- भगवान बुद्ध द्वारा प्रवर्तित भएकोले पनि बौद्ध दर्शन कुनै एक दर्शन होईन, अपितु दर्शनहरुको समूह हो। विभिन्न दार्शनिक मुद्दाहरुमा त्यसमा परस्पर मतभेद पनि छ । कुनै परमाणुवादी छ त कुनै परमाणुको सत्ता मान्दैन । कुनै साकार ज्ञानवादी छ त कुनै निराकार ज्ञानवादी। केहि कुरामा विचारसाम्य हुँदा पनि मतभेद धेरै छ। शब्दसाम्य हुँदा पनि अर्थभेद धेरै छ। अनेक शाखा उपशाखाहरु हुँदा पनि दार्शनिक मान्यताहरुको साम्य को दृष्टिबाट बौद्ध विचारहरुको चार विभागमा वर्गीकरण गरिएकोछ, यथा-
१ वैभाषिक,
२ त्रान्तिक,
३ योगाचार (विज्ञानवाद) र
४ माध्यमिक (शून्यवाद)।
दार्शनिक मन्तव्यहरुलाई
बुझ्नलाई पहिला भगवान बुद्धको त्यस सामान्य शिक्षाहरुको चर्चा
गर्न चाहन्छ, जो सबै चारै दार्शनिक प्रस्थानहरुमा समानरूपले मान्य छ, यद्यपि त्यसको व्याख्यामा मतभेद छ ।
बुद्धको शिक्षाको सार्वभौमिकता
भाषा
भगवान बुद्धले कुन
भाषामा उपदेश दिए, यसलाई जान्नको
लागि हामी सित प्रयाप्त प्रामाणिक
सामग्री को अभाव छ, तैपनि यति त निश्चित छ कि उनको उपदेशहरुको भाषा कुनै
लोकभाषा नै थियो । यस्का अनेकौं कारणहरु देखिन्छन्।
१ पहिला यो कि उनि आफ्नो सन्देश जन-जन सम्म पुगाउन चाहन्थे, न कि विशिष्ट जनहरु
सम्म मात्रै । यस्को लागि आवश्यक थियो कि उनि जनभाषामा नै उपदेश दिन्थे।
२ दोश्रो यो कि भाषा विशेषको पवित्रतामा उनको विश्वास थिएन ।
यनि यो मान्दैन थिए कि शुद्ध भाषाको उच्चारणबाट पुण्य हुन्छ । बुद्धले भनेका छन कि
म आफ्नो-आफ्नो भाषा मा त्यसलाई संगृहीत गर्न अनुमति प्रदान गर्दछु- 'अनुजानामि भिक्खवे, सकाय निरुत्तिया बुद्धवचनं परियापुणितुं ति*'। फलत: उन्को उपदेश पैशाची, संस्कृत, अपभ्रंश, मागधी आदि अनेकौं
भाषाहरुमा संकलित भए।
मानव-समता
भगवान बुद्ध
अनुसार धार्मिक र आध्यात्मिक क्षेत्रमा सबै महिला एवं पुरुषहरुमा समान योग्यता एवं
अधिकार छ। यति मात्रै होईन, शिक्षा, चिकित्सा र
आजीविकाको क्षेत्रमा पनि उनि समानताको पक्षधर थिए। उन्को अनुसार एक मानवको अर्को मानवको साथ व्यवहार मानवताको आधारमा हुनुपर्छ, न कि जाति, वर्ण, लिङ्ग आदिको आधारमा । किनकि सबै प्राणी समानरूपले दु:खी छन्हैं, अत: सबै समान छन्। दु:ख प्रहाण नै उन्को धर्मको प्रयोजन हो। अत: सम्वेदना र सहानुभूति नै यस समताको आधारभूत तत्त्व हों ।
उन्ले भनेकाछन कि जस्तै सबै नदिहरु गएर समुद्रमा मिसिएर आफ्नो नाम, रूप र विशेषताहरु हराउँछ, त्यसै प्रकार मानवमात्र उन्को संघमा प्रविष्ट भएर जाति, वर्ण आदि विशेषताहरु हराउछ र
समान हुन्छ । निर्वाण नै उन्को धर्मको एकमात्र रस हो ।
मानवश्रेष्ठता
भगवान बुद्ध
अनुसार मानव जन्म अत्यन्त दुर्लभ छ। मनुष्यमा त्यो बीज निहित छ, जस्को कारणबाट यदि उस्ले चाहे अभ्युदय एवं नि:श्रेयस अर्थात् निर्वाण र बुद्धत्व जस्तो परम पुरुषार्थ पनि सिद्ध गर्न
सक्छ । देवता श्रेष्ठ होईन, किनकि ति व्यापक तृष्णाको क्षेत्रको बाहिर छैन । अत: मनुष्य तिनका दास होईन, यद्यपि उन्को उद्धारको
भार पनि मनुष्यको माथि नै छ । यसैले उन्ले भनेकाछन कि भिक्षुहरु, बहुजनको हित र सुखको लागि तथा देव र मनुष्यहरुको कल्याणको लागि लोकमा विचरण गर। ऋषिपतन मृगदाव (सारनाथ)मा
आफ्नो प्रथम वर्षावासको अनन्तर भिक्षुहरुलाई वहाँको यो उपदेश मानवीय स्वतन्त्रता र मानवश्रेष्ठताको अप्रतिम उद्षोष हो ।
क्रमशः..........
No comments:
Post a Comment