सावत्थि चमत्कार

चमत्कार बुद्ध कथाहरु र आख्यायिकहरुको महत्त्वपूर्ण अंग हो। बुद्धको जन्मको साथ अनेकौँ अद्भुत, दैविक एवं चमत्कारिक घटनाहरुको प्रचुर आख्यान अनेकौ स्थानमा उपलब्ध र प्रचलित छ । जुन चमत्कार आजका मानिसहरु पत्याउन गाह्रो मान्छन् । एक पटक भिक्षु पिण्डोल भारद्वाज राजगृहमा भ्रमण गरिरहेकाथिए । त्यहाँ उन्ले एक श्रेष्ठीलाई एक ऊँचो स्थानमा चंदनको काठको एक कटौरा लट्काएका । कारण सोध्दा थाहाभयो कि त्यस श्रेष्ठीलाई न त आध्यात्मिक सिद्धिहरुमा विश्वास थियो न कुनै सिद्ध सन्यासीमा। अत: सन्यासिहरुको उल्लीविल्ली गर्ने उद्देश्यले उस्ने त्यस बाँसको लामो डण्डामा त्यो कटोरा लट्काएका थिए । भिक्षु पिण्डोल भारद्वाजले श्रेष्ठीको अभिमानलाई मेटाउनको लागि ऋद्धिवल व्दारा उड्दै त्यस बाँसको टुप्पाबाट चंदनको त्यस कटौरालाई निकाले । बुद्धले जब भिक्षु पिण्डोल भारद्वाज व्दारा राजगीरमा देखाएको त्यस बाटोको चमत्कार को चर्चा सुन्नुभयो तब उहाँले भिक्षुहरुलाई जनसाधारण बीच चमत्कार न देखाउने उपदेश दिनुभयो। तत: केहि स्यानातिना सन्यासीहरु मान्छेहरुलाई आफ्नो चमत्कार देखाएर प्रभावित गर्थे र बौद्धहरु पाखण्डी घोषित गर्थे किनकि बौद्ध भिक्षुहरुले अरुको अगाडी चमत्कार देखाउन बन्द गरिदिएकोथियो । जब मगध-राज बिम्बिसारलाई यस्को जानकारी भयो तब उनि बुद्धकहाँ पुगे र उहाँसित श्रावस्तीमा चमत्कार देखाउन प्रार्थना गरे। यद्यपि गौतम बुद्धको पूर्वोत्तर बुद्धहरुले पनि श्रावस्तीमा चमत्कार दिखाएका थिए। अत: गौतमबुद्धले पनि बिम्बिसार को प्रार्थना स्विकार गर्नुभयो र श्रावस्तीमा आफ्नो चमत्कार देखाउनुभयो । त्यहाँ वहाँले रत्नहरुको एक छत बनाउनुभयो र उड़ेर त्यहाँ पुगेर चक्रमण गर्नुभयो। तत: केहि प्रचलित लोक-मान्यताहरु अनुसार उहाँले स्वयंलाई हजार रुपहरुमा एकसाथै प्रकट गर्नुभयो । फेरि अन्य बुद्धहरु जस्तै नै तीन पाईलामा तावलिंस लोक पुग्नुभयो । बुद्धलाई यि चमत्कारहरुबाट उहाँका आलोचक श्रावस्ती छोड़ेर भागेर गए। भनिन्छ कि पूरण कस्सपले पनि त्यहिवेला श्रावस्ती छोड़े र बाटैमा उन्को मृत्युभएको थियो । भवतु सब्ब मङ्गलम्

बुद्धको अभिधर्म-देशना

सोगत-दर्शन या बौद्ध धर्म-दर्शनको सूक्ष्म विस्तृत निरुपण अभिधम्म (संस्कृत अभिधर्म) दर्शनमा निहितछ। बुद्धले अभिधम्मको चर्चा सर्वप्रथम आफ्नो आमा महामायालाई गर्नुभयो, जुन त्यस दिन पार्थिव शरीर त्याग तैंतीस देवहरुको लोक- तानतिंस लोक- मा विहार गर्दैहुनुहुन्थ्यो। अभिधम्मको देशनामा वहाँलाई तीन महीना लागेको थियो। प्रत्येक दिन वहाँ आफ्नो आमालाई गहीरो उपदेश दिनुहुन्थ्यो र फेरि पृथ्वी-लोकमा उत्तर अनोत्तर सरोवरमा उतर सारिपुत्र (संस्कृत शारिपुत्र)लाई त्यहि देशनाहरुलाई स्मरण-योग्य छंद-बद्ध गरेर फेरि सुनाउनुहुन्थ्यो। सारिपुत्र ति छंदहरु पाँच सय विशिष्ट भिक्षुहरुको साथ संगायन गर्थे । ति सबै नै विशिष्ट भिक्षु अर्हत् भए । तत: अभिधम्मको गुरु-शिष्य श्रुत परम्पराको समुद्भव भयो। अर्थात् बुद्धले सारिपुत्रलाई; सारिपुत्रले भद्दजीलाई अभिदम्म-देसना दिए। यस प्रकार अभिधम्म देसना भद्दजी, सोभित, पियजलि आदि देखि हुँदै महिन्द (महेन्द्र) सम्राट अशोकको छोरा, इत्तिय, सम्बल, पण्डित तथा भद्दनामको माध्यम बाट श्रीलंका पुग्यो। तत: म्यानमार, थाईलैंड, कम्बोडिया आदि देशहरुमा अति गौरवलाई प्राप्त भयो जहाँ आज पनि यस्को यति आदर हुन्छ जति हिन्दुहरु व्दारा 'ॠग्वेद' को, मुसलमानहरु व्दारा 'कुरान' को तथा ईसाइयहबाट 'बाईबिल' को । अभिधम्मको अर्थ 'अभिधम्म', 'अभि' र 'धम्म' (धर्म) शब्दहरुको योगबाट बनेको हो। जहाँ 'अभि' शब्द 'अतिरेक' या 'विशेष' को द्योतक हो, तथा 'धर्म' शब्द 'यथार्थ' या 'देशना' को परिचायक हो। अत: परम्परामा 'अभिधम्म' ति विशिष्ट धर्महरुको परिचायक हो जुन निर्वाण (या परमार्थ) प्रतिमुख धर्म हो; अथवा, 'प्रज्ञाण्मला सानुचरा अभिधर्म:' (अभिधर्म कोश, १.२) अथवा त्यो शास्त्र जुन निर्वाण-मार्गलाई प्रकाशित गर्छ । पालि परम्परामा पनि उपर्युक्त विवेचनाको पुष्टि हुन्छ जहाँ बुद्धघोसले 'धम्म' शब्दलाई साधारण देशना अर्थात् सुत्तपिटकको देशनाहरुको संग्रहको रुपमा तथा अभिधम्मलाई अभिधम्म-पिटकमा संग्रहित विशिष्ट या अतिरिक्त धम्म-देशनाको सूक्ष्म विश्लेष्णात्मकताको सन्दर्भमा प्रयुक्त मानेकोछ। बुद्धले तब उन्लाई 'प्रटिच्चसमुधाद' को दर्शनको देशना दिए। यो दर्शन यो दर्शाउँछ कि प्रत्येक सांसारिक घटना कुनै अन्य घटनामा निर्भर हुन्छ।अर्को शब्दहरुमा यो भन्न सकिन्छ कि प्रत्येक घटनाको निष्पति कुनै अन्य घटनामा निर्भर छ। अत: दु:ख अर्थात् वृद्धावस्था, रोग, मृत्यु आदिको हुनु जन्ममा निर्भर गर्छ; जन्म भवमा; भव उपादान (या ग्रहण गर्ने प्रवृत्ति)मा; वेदना सन्निकर्ष (फस्स)मा; सन्निकर्ष छ: ईन्द्रियहरुमा; नाम-रुप विञ्ञाण (चित्त)मा र चित्त अज्ञान (अविद्या)मा निर्भर गर्छ। अत: अज्ञान नै दु:खको मूल कारण हो तथा अज्ञान नष्ट गरेर निर्मल चित्तको निर्माण नैं धर्म चक्र प्रवर्तनको सार हो। विमल चित्तको प्रादुर्भाव केवल कुशल कर्महरुको प्रयासबाट सम्भव छ, जस्को मूल त्याग (अलोभ); प्रेम (अदोष) र ज्ञान (अमोह) हो। अत: बुद्धको धर्मको जुन चक्रलाई चलायमान गरेकोछ ति मूलत: त्याग, प्रेम र ज्ञानको शिक्षा दिन्छ । यहि चक्र भारतीय ध्वजामा पनि अंकित देखिन्छ । वास्तवमा भारत त्यस्तो देश हो जस्ले माल पाएर चाल नपाएको भन्दा अत्युक्त नहोला । जहाँ धेरै बुद्धहरुको प्रादुर्भाव भयो र अधिकान्स बुद्धहरुले भारतीय समाजको शुद्धताको लागि मरिमेटे तर भारतले बुद्धलाई चिनेन नत ३ बुद्धको प्रादुर्भाव भएको देश नेपालले चिने । देवादि देव महादेवको घर तिब्बत हो । बाँकि अरु राम कृष्ण लगाएत धेरै दवताहरुको वास स्थान र उत्पत्ती भारत मै भएको हो । बूद्धको धर्म विज्ञान हो प्रकृतिको नियम सित अनुन्यास्रित सम्बन्धछ । यो कुनै अन्धविश्वासमा आधारित छैन । जगतको सबै प्राणीको हित गर्ने महान शिक्षा हो भन्दा अज्ञानीहरु नाक खुम्च्याउँछन् । भवतु सब्ब मङ्गलम् । सन्दर्भ सामग्रि ईन्टरनेट बुद्धकथाहरु

भगवान सित आनन्दको प्रश्न

एकदिन आनन्दले भगवान सित प्रश्न गर्यो ।

भगवान! जल वायु अग्नी मध्य सबै भन्दा शक्तशाली तत्व कुन होला ?

भगवानले उत्तर दिनुभयो ढुङ्गा सबैभन्दा शक्तिशाली देखिन्छ त्यसैले फलाdको हथौडाले ढुङ्गालाई टुक्रा टुक्रा गरिदिन्छ । त्यसैले ढुङ्गा भन्दा फलाम शक्तिशाली देखिन्छ ।

तैपनि कामीले फलामलाई आगोमा पोलेर आफनो मनको आकारमा परिवर्तन गरिदिन्छ त्यसैले ढुङ्गा भन्दा फलाम शक्तिशाली छ ।

तर आगो जतिसुकै बिकराल किन नहोस पानीले त्यसलाई निभाईदिन्छ  शान्त गरिदिन्छ । त्यसैले पानी ढुङ्गा फलाम र आगो भन्दा शक्तशाली छ । तैपनि पानीले भरिएको वादललाई हावाले उडाएर यता उता लैजान्छ त्यसैले वायु पानी भन्दा बलशालीछ ।

तर हे आनन्द! ईच्छाशक्तिले वायु दिशालाई पनि मोड्न सक्छ त्यसैले सबैभन्दा शक्तिशाली तत्वहो व्यक्तिको ईच्छाशक्ति भन्दा शक्तिशाली केहिछैन ।

शुद्रले क्षत्रीय जस्तै अभ्यास गर्न पाउँछ

के म शुद्र भएर तपाईको शिष्य हुन सक्छु ? के म एलव्यलाई तपाई स्विकार गर्नुहुन्छ ?
पहिलो कुरा त म द्रोणाचार्य होईन । द्रोणाचार्य, मेरो लागि, अलिकति फोहर नामहरु मध्य एक हो । फोहोर यसकारण भयो—एकलव्यलाई अस्वीकार गर्नाले ।
द्रोणाचार्यलाई गुरु पनि भन्न हुँदैन। यदि तिनि गूरु भएकोभए, तब त्यहि अर्थमा जसरी स्कूलको शिक्षकलाई हामी गुरु भन्छौँ। उनिमा केहिपनि गुरुत्व थिएन। शुद्ध राजनीति थियो ।
एकलव्यलाई अस्विकार गर्यो किनकि उ शुद्र थियो तर भन्दा पनि धेरै भित्र राजनीति थियो । यो थियो कि उ अर्जुन भन्दा अगाडी निस्कन सक्थ्यो यस्तो क्षमता थियो उस्को । राजपुत्र भन्दा कोहि अगाडी निस्कोस र शूद्र अगाडी बढोस क्षत्रिय बाट—यो द्रोणाचार्यको ब्राह्मणलाई सहन सकिने कुरा थिएन । अझै उ राजाको नोकर थियो । उस्को छोरालाई दुनियामा सबैभन्दा ठूलो धनुर्धर बनाउनु थियो । जस्को नून खायो उस्को त सोझो गर्नुथियो । एकलव्यलाई शिष्य स्विकार गरेन—यो देखेर कि यो युवकको क्षमता यस्तो देखिन्थ्यो कि यस्ले अर्जुनलाई आच्छु आच्छु पार्छ !  यो त एक बहाना थियो कि शूद्र भनेर । शुद्र अगाडी बढोस यो त हुनै सक्दैन राजपुत्र माथिहुनुपर्छ मलाई यसैमा लाभ छ। यो शूद्र यदि माथि भयो भने पनि मलाई के फाईदा ? स्विकार गरन शिष्य भनेर । तर एकलव्य अदभुत थियो । एकलव्य, मलाई प्यारो नाम मध्य एक हो । अपूर्व शिष्य थियो उ, शिष्य शिष्य जस्तै हुनुपर्छ । द्रोणाचार्य जस्तो  गुरु, जस्ता गुरु हुनुहुँदैन जस्ले बिभेद गर्छ ।

गुरु राजनीतिज्ञ थिए। शिष्य धार्मिक थिए। उसले सोच्यो : मेरोफ अस्विकार गरेँ त मेरो अवश्य हित हुन्छ। उ एकलव्यबाट मेरो के लाभ ।लाभ हुने भएपो स्विकार गर्नु !
एकलव्यलेद्रोणाचार्यको मूर्ति बनाएर  पूजा गर्न थाल्यो र मूर्तिको अगाडी नै धनुर्विद्याको अभ्यास शुरू गर्यो । यति भावना होस यति आस्था गुरु प्रति यति श्रद्धा तब गुरुकै आवश्यकता किन? श्रद्धा को कमी छत्यसैले गुरुको आवश्यकता पर्छ ।
एकलव्य बिना गुरु मूर्तिबाट पुग्यो  श्रद्धा भए मूर्ति जीवन्त हुन्छ श्रद्धा नभए जीवित गुरु पनि अनर्थ हुन्छ । सबै तिम्रो श्रद्धामा निर्भर छ ।  मूर्तिलाई नै माने गुरु । यस अपूर्व प्रक्रियामा उ त्यस ठाउँमा पुग्यो, जहां अर्जुन फीका भयो । समाचार फेलियो एकलव्यको निशाना अचूक भयो। यस्तो अचूक निशाना कहिल्यै कसैले देखेन ! यस्तै निशाना थियो राजकुमार सिद्धार्थको उनि लक्ष भेद गर्थे । श्रद्धा स्तरीय भए निशाना अचूक हुन्छ नै यो श्रद्धाको निशाना हो । श्रद्धा पहिला भित्र हुनुपर्छ । एकलव्य अपूर्व थियो होला यहि श्रद्धालाई देखेर त द्रोणाचार्य छक्क परेहोला ।
जुन गुरुले एकलव्यलाई शिष्य बनाउन चाहेन तर दक्षिणा लिन भने पुग्यो ! बेईमानीको पनि एक सीमा हुन्छ लाज पनि लागेन द्रोणाचार्यलाई । यस्ता शिष्य को त पाउमा छुनुपर्छ तर राजनीति आयो । बेईमान गुरुले  एकलव्यसित दक्षिणामा उस्को हातको बुढी औँला मागे । उस्लाई थाहा थियो एकलव्यले पक्कै दिन्छ । उस्लाई शूद्र भन्नु बिलकुल गलत हो । उ अर्जुन भन्दा धेरै क्षत्रिय छ । एकलव्यलाई भन्यो मलाई गुरु मान्छौ भने दक्षिणा दिनुपर्छ । उस्को आँखाबाट आँसु झर्यो । गुरुलाई दिने केहि छैन किनकि उ त एक गरीब हो केहि छैन उ सित । एकलव्यले भन्यो तपाईले जे भन्नु हुन्छ दिन्छु मसित दिने त्यस्तो के छ र  ।एकलव्य यसकारण पनि अदभुत छ कि जसलाई शिष्य मानेन उसैलाई गुरु दक्षिणा दिन तयारछ । गुरु एक नम्बरको चालबाज छ। कूटनीतिज्ञ छ। शिष्य त साह्रै सरल र सोझो छ।  द्रोणाचार्यले भन्यो मलाई तिम्रो दाहिने बुढी औँला चाहियो । किनकि बुढी ओँला धनुरविद्यामा महत्वपूर्ण हुन्छ  काटीयो भने कहिल्यै उ धनुर्विद हुन सक्तैन । उस्को धनुर्विद्यालाई नष्ट गर्न बुढीऔँला माग्यो । एकलव्यले पनि औँला काटेर दियो । उ अभूतपूर्व र क्षेत्रीय थियो । शुद्र भएर शिष्य हुन आएको थियो बुढीऔँला दिएर ब्राम्हण भयो ! उ विचराले त एक रत्ति पनि सोँचेन कि यहाँ चलाकि गरीयो ।त म द्रोण होईन तिमीलाई भन्छु । तिमीले सोध्छौ ‘के म शूद्र भएर पनि तपाईको शिष्य हुन सक्छु ?’
शूद्र सबै हुन । शूद्र जस्तै नै सबै जन्मिन्छन् । तिमी शिष्य हुन चाहन्छौभने तिमीलाई अस्वीकार गरुँ यो असम्भवछ । द्रोणले एकलव्यलाई अस्वीकार गरे भन्दैमा मैले किन गरुँ । नास्तिकहरुलाई पनि मैले स्विकार गर्छु ।
तिम्रो मनमा मेरो शिष्य हुने ईच्छा जाग्यो यहि राम्रो हो । म द्रोण होईन । तर मैले सुनेको छु आज भोलिको आधुनिक एकलव्यले गुरुलाई नै बेस्सरी भकुरे तर तिमी त्यस्तो आधुनिक भने हुने छैनौ ।जब फूल फुल्छ तब  यो त भन्दैन कि तिमी तिर बग्दिन । तिमी शुद्र हौ तिमीलाई वास दिँदिन तिमी टाढा जाउ मैले त केवल ब्राम्हणलाई मात्रै वास दिन्छु ! फूल फुले त सबैको लागि हो धर्म सबैको लागि हो । बर्षा भए जाडो भए सबैको लागि हो । पक्षपात केका लागि घाम लागे चाहे पापी होस या धर्मात्मा शुद्रहोस या ब्राम्हण सबैको लागि । मन्दिर पनि शुद्रको लागि निषेध ब्राम्हणको लागि प्रवेष बिधवाको लागि निषेध सधुवाको लागि प्रवेष यस्तो भेद छैन । तिमी भित्र प्यास छ यहि प्रशस्त छ । विपश्यनामा सहभागि हुन एकजनाले मलाई सोध्यो हामी दलितले पनि सहभागि हुन सक्छौँ । मैले भने विपश्यनामा कुनै जातको पक्षपात र धनी गरीबको पक्षपात छैन सबैले बराबर सहभागि हुन पाउँछ । धनी वा ब्राम्हणलाई छुट्टै बिशेष ध्यानको तरिका र दलितलाई छुट्टै भन्ने छैन ।

 अस्तुः भवतु सब्ब मङ्गलम

सन्दर्भ सामग्रि ओशो - एस-धम्मो-सनंतनो-भाग-12

बौद्ध बिहार एक परिचय

                                                                                                                             जीवनकुमार शाक्य
 कांक्रेबिहार भग्नावशेषको बारेमा बयान गर्नु पर्दा यो कहां छ भन्ने बारेमा उल्लेख गर्नु आवश्यक पर्छ । कांक्रेबिहार भग्नावशेषको बारेमा प्रवेष गर्नु भन्दा अगाडी लाटीकोईली  बारेमा चिनारी गर्नुर् पनि आवश्यक पर्छ । यो कुनै    चराको नाम नभएर एउटा बिशेष ठाउंको नाम हो । यद्यपि अहिले सम्म कोईली चरी लाटी हुन्छ भन्ने सुनिएको छैन र देखिएको पनि छैन । तर किम्बदन्ति भनाई अनुसार  कोईली नाम  गरेको केटी लाटी भएकोले लाटीकोईली भनिएको भनिन्छ तिनै लाटी केटीको नाम बाट यो ठाउंको नाम रहेको भन्ने सुनिन्छ । नामको बारेमा किन चर्चा गर्न लागें आंखिर के महत्व छ र चर्चा गर्नुपर्ने यसो हेरौं न त । यो एउटा सुर्खेत जिल्ला भित्रको १८ खण्डाल मध्य एक सबैभन्दा ठूलो खण्डालभित्रको गाउं बिकास समितिको नाम हो । नेपाल मध्य(पश्चिमान्चलको केन्द्र बिन्दु भेरी अन्चल सुर्खेत जिल्लाको सदरमुकाम तत्कालिन बाईसे चौबिसे राज्यको अवस्थामा दुल्लु राज्य अन्तरगत थियो । अहिले   भेरी अंचल सुर्खेत जिल्लाको निर्वाचन क्षेत्र नं।२ अन्तरगत पर्ने गाउं विकास समितिको नाम हो । यो गाउं विकास समिति नेपालकै ऐतिहांसिक महत्वपूर्ण गा।बि।स।हरु मध्य पर्दछ भन्दा अत्युक्ति नहोला । उपत्यका भित्र रहेको यो गा।बि।स।को २०५८ सालको जनगणना अनुसार जनसंख्या पुरुष ६४१७ महिला ६६०६ गरि जम्मा १३०२३ रहेकोथियो  ।२०४९ सालको निर्वाचनमा जनसंख्या ९७०६ रहेको थियो । तत्कालिन गा।बि।स।अध्यक्ष नेपाली कांग्रेसबाट डम्मरबहादुर जि।सी।हुनुहुन्थ्यो यो गा।बि।स।मा प्रति बर्ष।८ प्रतिशतका दरले जनसंख्या बृद्धि भएको देखिन्छ अरु गा।बि।स।को अनुपातमा सबै भन्दा धेरै जनसंख्या भएको गा।बि।स। हो । उक्त जन संख्या मध्य आदिवासी जनजातीहरुको कूल संख्या ३०३० रहेको पाईन्छ । जस्मा सबै भन्दा बढी थारुहरुको २१४४ देखिन्छ ।
यस्को सिमाना पूर्व र दक्षिणमा भेरी नदीले घेरेकोछ । सबै भन्दा बढी बुद्धिजिविहरुले प्रतिनिधित्व रहेकोछ । सुर्खेत उपत्यको प्रवेशव्दार पनि यहि गा।बि।स। हो । उपत्यकाको प्रवेश द्वार सुव्बाकुना हो  प्रवेष गर्ने बित्तिकै लाटीकोईलीको सुन्दर फांटहरु देखिन्छन् । यो गा।बि।स।लाई उपत्यकाको अन्न भण्डार पनि भनिन्छ । सुन्दर मनोरम दृष्यहरुले    भरिपूर्ण यहां सुर्खेत उपत्यकालाई आवाद गर्ने थारुहरुको बाक्लो बस्ति रहेकोछ । 
यहां उपत्यका भित्रको खोर्के खोला र इत्राम खोला मिसिएर निकास हुंदै भेरीमा निकास थुन्नीयो भने सुर्खेत थुनिने निर्विवाद सत्य पनि देखिन्छ । यहां हिन्दुहरुको आराध्य मन्दिर शक्तीपीठ देउती मन्दिर,ऐतिहांसिक शिवालय,बौद्ध गुम्बा ,मुस्लिमहरुको मश्जिद र क्रिश्चियनको चर्च समेत रहेकोछ  भने नेपालमै चर्चित निरन्तर दश धारा बगिरहने चर्चित बुलबुले ताल पनि रहेकोछ । स्यानो  पोखरी जस्तो संधै एउटै तापक्रममा पानीको बुलबुल चोबिसै घण्टा निरन्तर निस्किरहने भएकोले बुलबुले नाम रहन गएको हो ।  लाटीकोईली गा।बि।स।को वडा नं।९ मा अवस्थित गङ्गामाला देउती बज्यैको प्रसङ्ग राजी जाती संग जोडिएको पाईन्छ । राजी जाती यस जिल्लाको आदिवासी जनजाती  हुन्  ।  सातौ शताव्दी तिर यस जिल्लामा यिनिहरुको राज्य थियो भनिन्छ । बाह्य मुलुकबाट आक्रमण गरेर पराजित भएपछि  जङ्गल पसेर कन्दमूलले जीवन निर्वाह गरेर बस्न थालेकाहुन् । काठको डुङ्गा बनाएर नदीमा डुङ्गा खियाएर मानिस तार्ने अनि माछा    मारेर जीवकोपार्जन गर्न थाले । यिनिहरु बस्ने बिशेष गरि दहचौरको सुवाघाटहो ।     राजाराजीको रुपमा राज्य संचालन हुनेगथ्र्यो पछि आएर राजीको रुपमा  परिवर्तन भयो । वास्तवमा राजीहरु बोटे जस्तो नभएर क्षेत्री हुन् भनिन्छ । २०६४सालको संबिधान सभा सदस्य निर्वाचन मतादाता नामावली अनुसार जम्मा २४० जना   राजी जाती देखिएकोछ । देउती बज्यैको उत्पत्तीको बारेमा किम्बदन्ती र जनश्रुतिको चलन अनुसार कुनै एक राजी नदीमा जाल खेलिरहेका बखत एक ब्राम्हणी कन्या  नदीले बगाएर ल्याएको जालमा परेर तिनलाई राजीले उद्दार गरि आफ्नो घरमै पालेर हर्ुकाए । ठूली भएपछि बिहे गरिदिन लाग्दा नमानेर अग्नीमा प्रवेष गरेर देह त्याग गरिन् । राजीलाई सपनामा आफु गङ्गामाला देवीको रुप धारण गरेको बताईन । गङ्गामालाको सात दिदी बहिनीछन् भनिन्छ । १,केशमाला( सल्यानको कालीमाटीमा ,२,रतनमाला(गोच्चे पोखरा सर्ुर्खेत,३,रुद्रमाला(दहचौर सुबाघाट ,४,चतुरमाला(कल्याण गा।बि।स। ५,चौमाला(बबै गुठी बर्दिया ७,गङ्गामाला नयांगाउं पिपिरा सर्ुर्खेत । बि।सं १९८६सालमा  भुरा राजी नामक पुजारीले पुजा गर्न थालेपछि थानी ब्राम्हणहरुले पाठो बली दिन थालेकोले पछि  स्थानान्तरण गरेर पिपिरामा सारेको भनिन्छ । यस्ता थुप्रै भनाई जनश्रुति पाईन्छन् ।

कांक्रेबिहार भग्नावशेष बारेः
कांक्रेबिहारको बारेमा उल्लेख गर्नुभन्दा अगाडी यस क्षेत्रको बारेमा चर्चा गर्नु उचितहोला । सुर्खेत क्षेत्र तत्कालिन खश साम्राज्य अन्तरगत पथ्र्यो भन्ने कुरा निर्विवाद सत्य छ । खश साम्राज्यको बारेमा वस्तुगत अध्ययन गरेर वार् इतिहांसकारहरुले बर्णन गरेको इतिहांसलाई नकार्न सकिंदैन । जहांसम्म तिब्बती वंशावलीहरुले प्रस्तुत गरेका विवरण छन्,तिनलाई किर्ति सत्म्भ अभिलेखले पुष्टि गरेकोछ ।किरस्तम्भले प्रस्तुत गरेको वंशवृक्ष सन्देह रहित छ त्यसको व्याख्या विश्लेषण गर्दा विचार पुर्याईएन भने चाहिं अर्थको अनर्थ लाग्न सक्छ । कर्णाली प्रदेशका सडक किनारमा धार्मिक स्थलहरुमा अभिलेखमा मितिअनुसार तिनिहरु तेह्रौं शताव्दी देखि पन्ध्रौं शताव्दी भित्रका छन् ।
सुर्खेत जिल्लाको सदरमुकाम तत्कालिन बाईसे चौबिसे राज्यको अवस्थामा दुल्लु राज्य अन्तरगत थियो । सुर्खेत उपत्यकाको लाटीकोईली गा।बि।स अन्तरगत पूर्व पश्चिम लम्पसार परेको जंङ्गल भित्र रहेको भग्नावशेष शिखर शैलीको भग्नावशेष सम्भवतः नेपालको सबै भन्दा ठूलो बौद्ध बिहारको भग्नावशेष हो यस्मा कुनै दुईमत छैन । यो सुर्खेत जिल्लाको मात्रै नभएर नेपालकै ऐतिहांसिक पुरातात्विक सम्पदा मान्नुमा कुनै अत्युक्ति नहोला । शिखर शैली भएकै कारणले यो हिन्दु मन्दिर हो भन्ने विवादले गर्दा यस्को पुनर्निर्माण हुन अवरोध भैरहेकोछ । यो कसरी हिन्दु मन्दिर हुन सक्छ त भन्दा केहि हिन्दु मानसिकता बोकेका पुरातत्वविदहरुले आफ्नो कुतर्क राखेका हुन् । भग्नावशेषमा केहि देवीका मुर्ति हुनु, शिखर शैलीको मन्दिर हुनु, हिन्दु मन्दिर नै हुनुपर्छ ( त्यसो भए गौतम बुद्धको आमा महामाया गौतमीलाई मायांदेवी भनेर चर्चा चलाएर मायादेवी मन्दिर भनेकोले त्यो हिन्दु मन्दिर भयो (भग्नावशेषमा केहि बांदर,सिंह,हात्तिको मुर्ति भेट्टनिुले हिन्दु मन्दिर हुनु पर्ने( यदि हिन्दु मन्दिर भएकोभए किन भग्नावशेष अवस्था भयो त कस्ले भत्कायो होला (
यथार्थता यस्तो हो थुप्रै त्यस्ता बौद्ध बिहारहरु शिखर शैलीका छन् भारतमा भएको बौद्ध तीर्थस्थल बोधगयामा भएको गन्धकुटी मन्दिर शिखर शैलीकोछ  राजालाई बोधिसत्वको अवतार मानिन्छ । राजा क्राचल्ल,अशोकचल्ल,पुण्यमल्ल,पृथ्वीमल्ल आदिले आफूलाई सोझै ूअभिनवबोधिसत्वावतारू भनेर लेखाएकाछन् ।अभिसमयालंकार नाम बौद्धग्रन्थको पुष्पिकावाक्यमा रिपुमल्ललाई  राजराजेश्वर लोकेश्वर भनिएकोछ । यस प्रकार मन्दिर भनिए तापनि ति बौद्ध मन्दिर हुन । अर्को कुरा बौद्ध ग्रन्थमा सिंहलाई बुद्धको प्रतिकको रुपमा पनि मानिन्छ र हात्ति पनि महामायाकों गर्भ प्रवेषमा सेतो हात्तीको चर्चा छ भने धेरै ठाउंमा हात्तिले जङ्गलमा ध्यानको अवस्थामा संरक्षण र फलफूलको व्यवस्था  गरेको पाईन्छ भने बांदरहरुले बुद्धलाई मौरीको मह भोजनको रुपमा समर्पण गरेका हुन् भन्ने बौद्ध ग्रन्थमा उल्लेख गरेको पाईन्छ । बाँदर देखिएकोलाई हनुमान भन्ने मानसिकताले गर्दा कतिपय विव्दान अबुझहरुले यसो भन्ने गरेको पाईन्छ । शिखरशैली भएका बौद्ध मन्दिरहरु हिन्दु मन्दिर भन्नु कस्तो मनस्थिति होला आफै बिचार गरौ । वास्तवमा कर्णाली क्षेत्र भनेकै बौद्ध क्षेत्र हो यस क्षेत्रमा थुप्रै बौद्ध राजाहरुले      राज्य गरेको इतिहांसले प्रमाणित गरेकोछ । यसै क्षेत्रका एक हिन्दु विव्दान मानिने स्व।योगी नरहरिनाथले पनि कनकपत्र ,शिलापत्र,सन्धीपत्र, वंशावली,लोक संस्कृति,भाषाको बिषयमा उल्लेख  गरिएको पाईन्छ । भाषा संस्कृतिको आदि श्रोत कर्णाली प्रदेश हो भन्ने निर्विवाद छ । खस जातीहरु कर्णाली प्रदेशको र्सवाधिक पुरानो जाती मानिन्छ । त्यसैले पनि नेपाली भाषालाई खस भाषा भन्ने पनि चलन रहेकोछ । उनिहरुले त्यस जातिलाई अवैदिक आर्य भनेर बर्णा गरेको पाईन्छ । शासन सत्ताको हिसाबले कर्णाली प्रदेशका सबैभन्दा पुरानो राजा नागराज मानिएकोछ । उन्ले स्थापना गरेको राज्यमा चाप,चपिल्ल,चल्ल,मल्ल र बर्माहरुले राज्य गरेका थिए भनिएकोछ । दैलेख दुल्लुको किर्ति स्तम्भले पनि तिव्बतको खारी प्रदेशबाट आएको बताएकोछ । त्यस अभिलेखको आधारमा गढवाल बाराहाटको एउटा मुर्तिमा तिव्बती भाषामा र लिपिमा भट्टारक नागराज मुनिको (कृति०  भनिएकोछ र बौद्ध धर्मावलम्बी भएका र अभिलेखमा पनि बुद्धमुर्ति अंकित गरिएकोले उनि पक्कै बौद्ध धर्मावलम्बी भएको प्रष्ट हुन्छ । कर्णाली प्रदेश ठूलो क्षेत्रमा फैलिएको थियो । राज्य फैलिए जस्तै त्यति बखत निर्माण गरिएका बौद्ध स्मारकहरु पनि यत्रतत्र देखिन्छन् । अछामको कूची बिहार स्तूप,दैलेख बिनायकको पन्चदेवल,मान्म कालिकोटको पन्चदेवल,दुल्लु पाथरनाउली माथिको पन्च देवल,दैलेख पादुका स्थानमा रहेको बुद्धमुर्ति अंकित अभिलेख,सिंजा लामाथाडामा प्राप्त बुद्धमुर्ति अंकित माटा चक्कीहरु ले पनि प्रमाणित गरेकोछ ।  खस साम्राज्यको  इतिहांस राज्य व्यवस्था पृष्ठ ९० मा राजा (ख० बोधिसत्ववतारका रुपमा भनेर यसरी उल्लेख गरेकोछःूखारी प्रदेशमा तिव्बती बौद्ध विव्दानहरुको सम्पर्कमा आएपछि खस राजाहरुले् बौद्ध धर्म अपनाएका थिए । बौद्ध  परम्परामा खस राजाहरुलाई हिन्दू तथा बौद्ध मान्यताअनुरुप आ(आफ्नै ढङ्गले बिशेषण दिएर उनिहरुको महत्ता दर्शाईएकोछ ।ू
सुर्खेत उपत्यका पनि र्बौद्ध धर्म क्षेत्रको रुपमा महत्वपूर्ण स्थल थियो भनेर अनुमान गर्न सकिन्छ । सुर्खेतबाट बि।सं १३७० सारेर लगिएको ूअभिसमयालङ्कारू हस्त लिखित बौद्धग्रन्थ तिव्बतको स्पोनकाङ्ग गुम्बामा पाईएकोछ (यो कसरी त्यहां पुग्यो (० सुर्खेतमा प्राप्त वि।सं १३४९को शिलालेखबाट आसा साहु र रुद्रादेवीले त्यहां एक देवल बनाएको बुझिएकोछ र सुर्खेतमा प्राप्त बुद्ध,मैत्रेय,लोकेश्वर,ताराका मुर्तिहरु कला र शिपको उच्च नमुना मानिन्छ । त्यहां भएका ढुङ्गाका सुन्दर मुर्तिहरु हेरेर नै मन न लोभिने  बिरलै भेट्टएिला । यो क्षेत्र  बौद्ध क्षेत्र मान्निछ भने यहि बाटो भएर गुरु पद्मसम्भव आफ्ना चेलाहरुको साथमा तिव्बत प्रस्थान गरेका थिए जस्ले सम्झना स्वरुप बिभिन्न स्थानमा स्तम्भहरु निर्माण गर्दै गए भन्ने अनुमान पनि गर्नसकिन्छ । यसबाट कांक्रेबिहारको निर्माण ८०० बर्षअघि भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
कांक्रेबिहार बौद्धबहार भग्नावशेष को बारेमा प्रा।डा सूर्यमणी अधिकारीको पुस्तक खश साम्राज्यको  ईतिहासमा यसरी उल्लेख गरिएकोछ ( ूचारसय फिटको  परिधिमा फैलिएका यसको थुप्रो २००फिटजति अग्लो थियो । यस्को परिसरमा एउटा नलंङ्कर बिहार थियो त्यसैको नामबाट कांक्रेबिहार नाम भएको हो भनेर भनिन्छ  जे भएपनि  बिहार भन्ने बित्तिकै त्यौ बौद्ध धर्मसंग सम्बन्धित रहेको बुझिन्छ । ू भनिएकोछ भने स्थानीय  पातालगङ्गाका पुराना बृद्ध थारुहरुले पनि भन्दछन् । लेखक  हिन्दुमतका ब्राँम्हण परिवारका भएकैले निष्पक्ष हुन सकेको देखिंदैन  त्यसैले अगाडि लेखिएकोछ ((१० कांक्रेबिहारको नाम बौद्ध बिहारसंग सम्बन्धित देखिए पनि त्यहांका प्रस्तरखण्डमा बौद्ध मुर्तिका साथै हिन्दू मुर्तिसमेत पाईएकाले कांक्रेबिहार परिसरलाई तत्कालिन धार्मिक सहिंष्णुताको एउटा उदाहरण मान्न सकिन्छ ।ू भनिएकोछ  धेरै बर्ष पहिला यहां हात्तिकिल्ला पनि थियो र हामीले हात्ती लिदि पनि देखेका हौं भन्दछन् । त्यस स्थानमा खपडाका केहि अंशहरु अहिलेपनि भेट्टिन्छन् । यस बिहारलाई अध्ययन गर्दा सुर्खेत उपत्यकामा उच्चकोटीको सभ्यताको विकसित भएको थियो भन्ने नकार्न सकिंदैन र कांक्रेबिहार बौद्ध धर्मको प्रसिद्ध केन्द्र मानिन्थ्यो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । भनेर खस साम्राज्यको इतिहांसमा उल्लेख गरेकोछ । सोहि पुस्तकमा भनिएको लामाका चार स्थानहरुः पुण्य मल्लको वि।सं। १३९४को दान पात्रमा ूचत्वारि लवंपादानं स्थानानिू(लामाका चार स्थान०लाई पनि राक्षी राखखिएको छ (।असं।२७० लामाका चार स्थान कुन(कुन थिए प्रष्ट छैन । तिनिहरु लुम्बिनी,कपिलवस्तु,सारनाथ,बोधगया हुन सक्छन अथवा लुम्बिनी,कांक्रेबिहार,खोजरनाथ र शाक्य बिहारलाई लिईएको पनि संभवछ । राजा रिपु मल्लले लुम्बिनी र कपिलवस्तुको तीर्थ यात्रा गरेकाथिए ।।।।।।आदित्य मल्लले बाल्यकालमा यही शाक्य बिहारमा गई बौद्ध शिक्षा ग्रहण गरेका थिए ।ू भनेर उल्लेख गरेको छ । यस सम्बन्धमा प्राध्यापक अधिकारीज्यूले बोद्ध दर्शन पनि अध्ययन गर्नु भएको भए यस्तो कुरा उल्लेख हुने थिएन किनकि चार स्थान लामा अथवा बौद्धहरुको तीर्थ स्थल चार छन ति कुन भने ( लुम्बिनी  (मेरो जन्मस्थल०,बोधगया    (ज्ञान लाभ०,सारनाथ र्(धर्मचक्र प्रवर्तन०स्थल र कुशिनगर (निर्वाण प्राप्त स्थान ० हुन् भनेर ललितबिस्तरमा भगवान बुद्ध स्वयम्ले भन्नु भएको उल्लेख गरेकोछ । यस्मा बौद्ध दर्शन अध्ययन गर्नेहरुले अन्यौलमा पर्नुपर्दैन । र सहायक तीर्थ स्थलका रुपमा बौद्धहरुले कपिलवस्तु (आफ्नो घर०,देवदह(मावल०,भारतको श्रावस्ति जहां भगवान बुद्धले उपदेश दिने क्रममा २५ बर्ष सर्बाधिक बर्षावास गरेको स्थान हो ।
 बिहार शव्दलाई बिश्लेषण र अध्ययनको जानकारी हुन पनि आवश्यक छ केहो त बिहार भनेको ( पौणाणिक समयमा देवताहरु घुमफिर प्रकृयालाई पनि बिहार गरेको भनिएको पाईन्छ । बौद्ध ग्रन्थमा बुद्धले बिहार गर्नुभएको अवस्था भनिएको पाईन्छ अर्थात बुद्ध आएर बस्नु भएको अवस्थामा भनिन्छ भने भारत श्रावस्तीका अनाथ पिण्डकले जेतवन बिहार भिक्षुहरुलाई आरामपुर्वक बस्ने स्थानको रुपमा दान दिएको भनिएकोछ अर्थात भिक्षुहरु बस्ने स्थान जहां बुद्धको आराधना ध्यान पनि गरिन्छ ।  अतः सुर्खेतको कांक्रेबिहारमा त्यतिबखत कुनै बौद्ध राजाले बोधिसत्वको रुपमा आएको अवस्था र केहि बौद्ध भिक्षुहरु बसेको कारणले बिहार भनिएको हुनुपर्छ । वा क्रकुछन्द बिहारबाट अपभ्रंश भएर कांक्रेबिहार भएको हुनपर्छ भन्ने मेरो बिचार रहेकोछ । कांक्रेबिहारको सर्न्दर्भमा प्रा।डा। सूर्यमणी अधिकारीको ू खस साम्राज्यको  ईतिहाँसूपृष्ठ १४६को (४०मा यसरी उल्लेख   गरिएकोछ ूमन्दिरको मुर्तिकला र वास्तुशिल्पलाई दृष्टिगत गर्दा मध्यकालिन प्रस्तर कृतिहरुमा यस भेकमा अतुलनीय देखिएकोछ । स्व।योगी नरहरिनाथले त्यस्को तुलनामा पाटनको कृष्ण मन्दिरले व्दादशांस होला,कला दृष्टिले शतांश पनिछ कि छैन । यो बिहार त्यो बेला मूलकाजी भीमसेन थापाका ध्रुव (धरहरा०भन्दा अग्लो हुंदो हो । टुटेफुटेका लूप्तशेष यिनै ढुङ्गा जोरेपनि शय हात अग्लो हुनेछू भनी २०१२(१३सालतिर टिप्पणी गरेका थिए ।ू पुस्तककै पृष्ठ १४७को (क० मा यसरी उल्लेख गरिेकोछ (ूकांक्रेबिहारका बौद्ध मुर्तिहरुः कांक्रेबिहार भग्नावशेषका प्रस्तरखण्डमा प्राप्त अनगिन्ति कलाकृतिमा केही बौद्ध मुर्ति पनि उल्लेखनीय छन् त्यहां प्राप्त बौद्ध मुर्तिहरु तथा लोकेश्वरहरुका साथै बिभिन्न बौद्ध चिन्हहरुसमेत छन् ।बौद्ध मुर्ति निकटमा हात्ति र बाघ समेत दर्शाईएको र ठूलोचाहिं मुर्ति मायांदेवी र सानो भग्नमुर्ति नवजात शिशु सिर्द्धार्थको मानिएको लुम्बिनी बनमा बुद्ध जन्मेको घटनासंग यसले तादाम्य राख्ने देखिन्छ । अर्को एउटा प्रस्तखण्डमा अंङ्कति मुर्तिहरु बुद्धको मार विजय घटनासंग सम्बन्ध राख्दछन् ,अर्को शिलाखण्डमा सरस्वतीका पांच प्रतिमा अंकित गरिएका छन् । सरस्वतीलाई बौद्ध धर्ममा प्रज्ञापारमिता मानिन्छ । ूभनिएकोछ  तर यहांनिर लेखकले बौद्ध ग्रन्थको राम्ररी अध्यननै नगरि हचुवाको भरमा लेख्नुभएको पाईन्छ ,बौद्ध ग्रन्थमा कतैपनि  सरस्वतीलाई प्रज्ञापारमिता भनिएको छैन बरु बुद्धत्व प्राप्तीको लागि   गरिएको कोशिशलाई प्रज्ञापारमिता भनिएको पाईन्छ ।
 कांक्रेबिहार भग्नावशेष केहि महत्वपूर्ण कलात्मक मुर्तिहरु संरक्षणको लागि क्षेत्रीय संग्राहालयमा राखिएकोछ भने हाल कांक्रेबिहार भग्नावशेष स्थलमा पनि टहरा बनाएर घाम पानीले सुरक्षित गर्ने व्यवस्था गर्ने प्रयास भएकोछ तर मुर्तिहरुलाई अरुले दर्शन गर्न मिल्नेगरि मिलाएर राखेकोभए बेस हुने थियो । कांक्रेबिहार हरेक पक्षबाट हेर्दा  सरकारी पक्षबाट अपहेलित अवस्थामा रहेको देखिन्छ । कांक्रेबिहार संरक्षणको लागि एक जना चौकिदारको व्यवस्था गरिएको छ तर केवल पारिश्रमिक बटुल्ने काम बाहेक संरक्षण हुन सकेको छैन । यस भग्नावशेष भित्र मायादेवी र सानो भग्नमुर्ति नवजात शिशु सिर्द्धार्थको मानिएको लुम्बिनी वनमा बुद्ध जन्मेको घटना संग सम्बन्ध देखिएकोले पनि यो भग्नावशेष बौद्ध बिहार नै हो भनेर ठोकुवा गर्न सकिन्छ ।
यहां भएका बिशाल ढुङ्गाहरु कहांको हो त भनेर खोज गर्दा सुर्खेतको चारकुनेको भन्ने अनुमान अलि नमिलेको देखिन्छ किनकि चारकुनेको ढुङ्गा अलि कमजोर मन्दिरलाई हिन्दु मन्दिर बनाएका हुन् ।  त्यसैले पनि कांक्रेबिहारलाई शंकराचार्यले नष्ट गरेको भन्ने अनुमानलाई गलत भन्न मिल्दैन । बाईसे  राज्यको समयमा कर्णाली प्रदेशमा खस राज्य थियो भन्ने ईतिहांस साक्षी छ । अधिकांश बाईसे     राज्यका साझा पुर्खा यशोवर्मा,मलय वर्माहरुले बौर्द्धधर्मलाई मानेको वा उच्चदेखिन्छ यद्यपि हाल पुनर्निर्माण गर्न चारकुनेको ढुङ्गालाई प्रयोग गरिएकोछ । मैले  (लेखक० गरेको अनुमान सुन्दर ढुंङ्गाका कलात्मक मर्ुर्तिहरु भारतमा कलाकारहरु द्वारा कुंदेर हात्तीबाट ल्याईएको अनुमान मिल्न गएको देखिन्छ । जंङ्गलमा भएको ढुङ्गा सोही स्थलको हुनुपर्छ । यस प्रकार अनुमान गर्नुको कारण त्यस जङ्गलमा ढुङ्गामा मुर्ति कुद्ने कलाकारहरु    धेरै समय सम्म बस्ने व्यवस्था हुन नसक्ने भएकोले भारतबाटै कुंदेर ल्याएको हुन सक्छ । पातालगङ्गा तिर हात्तिको लिदि देखिनु हात्ति किल्ला हुनुले बिशाल ढुङ्गाहरु हात्तीमा लादेर नदीको बाटो हुंदै कांक्रेबिहार निर्माणको लागि ल्याएको हुनु पर्छ भन्ने अनुमान गलत हो भन्न नमिल्ने देखिन्छ । यि बिहार कसरी भग्नावशेषमा परिणत भए त ( भनिन्छ ९० सालको महा भूकम्पमा भत्कीएको भन्ने अनुमान गरेको पनि पाईन्छ त्यो अनुमानलाई पनि मान्न नसकिने अवस्था कसरी देखिन्छ भने ८५ बर्षनाघेका लाटीकाईली पातालगङ्गाका बृद्ध थारुले आफ्नो बुवाको पालामा पनि यस्तै अवस्थाको थियो भन्दछन् । मुर्तिहरुको अवस्था हेर्दा धारीलो हतियार प्रयोग गरेर काटेको जस्तो देखिन्छ भने केहि मुर्तिहरुलाई घनले फोडेको जस्तो पनि देखिन्छ । यस्ले के अनुमान गर्न सकिन्छ कि हिन्दु धर्मका रक्षक मानिने जगतगुरु शंकराचार्यले धार्मिक यात्रा अभियान गर्दा उत्तराखण्डको यात्रा गरेका थिए । यसै सर्न्दर्भमा भारतबाट बौद्ध बिहारहरु भत्काउंदै र बौद्ध भिक्षुहरुको संहार गर्दै हिंड्दा सुर्खेतको बाटो हुंदै कर्णाली प्रदेश  बाटो भएर तिव्बत प्रस्थान गर्दा यहां भएको कांक्रेबिहार बिहार नष्ट गरेको अनुमान गरिन्छ । किनकि उन्ले यस यात्रा अभियानमा बौद्ध धर्मको प्रभाव भएको स्थान कुमाउ गढवाल भेकलाई बौद्धमार्गीहरुलाई पराजित गर्दै नेपाल उपत्यकामा प्रवेष गरेका थिए भनेर खस साम्राज्यकोर् इतिहांसमा धार्मिक अवस्थामा उल्लेख गरेकोछ । शंकराचार्यको अर्को आतंकारी कार्य ८४ हजार बौद्धग्रन्थ जलाउन लगाएको कुरा नेपालको भाषा वंशावलीमा उल्लेख गरेकोछ भनिएकोछ । वास्तवमा यहांनिर निष्पक्ष भएर सोंच्नुपर्ने कुरा के छ भने बौद्ध भिक्षुहरुलाई शस्त्रअस्त्र देखाएर डर त्रास देखाई बलपुर्वक बौद्ध धर्म त्याग्न लगाएको थियो । यसको अर्थ हिन्दु धर्मको व्यापकताले हिन्दु धर्मको प्रायः लोपहुने अवस्थालाई बचाएका थिए । शंकराचार्यको आगमन पहिले हिन्दु चारधाम मध्य    बद्रीनाथ र केदारनाथमा बौद्धमार्गी पुजारी थिए र तिनको सट्टा आफु संगै आएका दक्षिण भारतीय ब्राम्हणहरुलाई बदरीनाथका   नारायण र केदारनाथका शिवका  पुजारी बनाए भन्नेको तात्पर्य त्यो स्थान बौद्धसम्मान गरेको अवस्था पाईन्छ । एउटा अभिलेखमा यशोवर्मालाई ूबुद्धकुलावतारू भनेको पाईन्छ मलयवर्माले खोजरनाथमा १८गुम्बाको बौद्ध बिहार बनाउन लगाएको बताए अनुसार निजले सर्ुर्खेतमा पनि नबनाएको भन्न सकिन्न । मलयवर्माको कालिकोट रैकासांघु अभिलेखमा बौद्धमन्त्र ूॐ मणि पद्मे हूंू अंकित गरिएकोछ । तथापी खस साम्राज्यको बिघटनपछि बौर्द्धधर्मले मुस्ताङ्ग बाहेक अरु कुनैपनि राज्यमा राजकीय मर्यादा मात्रै नभएर संरक्षण सम्म पनि पाउन सकको देखिंदैन । खस राज्यको समाप्ती संगै बौद्ध धर्म माथि सांस्कृतिक आक्रमण गरेर हिन्दु मन्दिर बौद्ध धर्मावलम्बिहरुलाई जन्यौ धारण गर्न लगाएर हिन्दुमा परिवर्तन    गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । किनकि यस क्षेत्रमा भएका थुप्रै चैत्यहरु देवलहरुलाई हिन्दुवादीहरुले पांच पाण्डवले निर्माण गरेको भन्ने गरेको व्यापक चर्चा पाईएकोले के त यसै क्षेत्रबाट पांच पाण्डवले कुरुक्षेत्रबाट कौरबहरुको आक्रमण वा सताएबाट भागेर आएका हुन त ( जुम्लाको मिचागाउंका बौद्ध स्तुपहरु जुम्ला राज्यको समयमा निर्मित भएका हुन तिनिहरु मध्य एउटाको निर्माण वि।सं १५३९ मा हमिरु रावल र शिलमाला देवीले गराएको थियो अर्को बि।सं।१५५८मा हितु      रावलले बनाउन लगाएका थिए भनेर प्रा।डा। र्सर्ूयमणि अधिकारीको बाईसे       राज्यकोर् इतिहांस मर्ूर्तिहरुको अवस्था शिर्षको बौद्ध धर्मको अवस्था पृष्ठ ३१३मा उल्लेख गरेअनुसार कांक्रेबिहारको निर्माण तेह्रौं शताव्दी अर्थात ८००बर्षअघिको हुनर्ुपर्छ भन्ने अनुमान गरिएकोछ ।  यस क्षेत्रको  दुल्लु पाथरनाउलीको देववर्माको शाके १२७६ शिलालेख अभिलेख,अछामको जयगढस्थित यशोवर्माको शिलालेखहरुमा,दुल्लु दुल्लभेश्वरको शाक्य १२७७ को जयसिंहको शिलाललेख,अछाम घोडासैन स्थित तारादेवीको शिलालेखमा ूॐ मणी पद्मे हूूदुल्लु पादुका स्थानमा बुद्ध मुर्ति अंकित धर्म स्तम्भको शिरोभागमा अशोक चल्लका पालामा सउना कार्कीको स्तम्भ लेख मा ूओं नमो वुद्धयेः । स्री ।।।उल्लेख गरेकालाई अध्ययन गर्दा केवल उच्च सम्मान गरेको नभै त्यस बखत बौद्ध धर्मावलम्बि राजा भएकैले पनि ति सबै बेपत्ता पारिएको हुनुपर्छ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
अब यहां फेरि अर्को विवादको बिषय सिर्जना भएकोछ २०६४सालमा सर्बदलीय बैठक ,लाटीकोईली गा।बि।स। पुरातत्व बिभागको स्विकृतिमा बौद्ध गुम्बा निर्माण तथा  संरक्षण समितिले भग्नावशेषको ३० मिटर अगाडीको खुल्लाभागमा बौद्ध मुर्ति स्थापना गर्न शिवा रिम्पोछे द्वारा शिलान्यास भैसकेको सो स्थानमा बुद्ध मुर्ति स्थापनाको निर्माण कार्य थालनी गर्न लाग्दा दुईमुखे नीति भएका साम्प्रदायिक मानसिकताका नेताहरुले प्रशासनलाई दबाब दिएर रोक्न लगाएको अवस्था भएकोछ ।  कांक्रेबिहारको बारेमा कुनै गुरु योजना पनि छैन देखिंदैन बन बिभागले बुद्ध मुर्ति स्थापना गर्न अवरोध पुर्याउनुपर्ने कुनै औचित्य देखिंदैन । संरक्षित बन क्षेत्र भित्र केहि गर्न नपाउने वा गर्न लाई स्विकृति लिनुपर्ने भए पुरातात्विक मुर्तिहरुमा असुरक्षित तरिकाले कोर्न मिल्छ अनि पिकनिक खाने स्थल बनाउन मिल्छ ( जंगल क्षेत्रमा गाडि गुडाउन मिल्छ ( जे जस्तो भए पनि  जुन विवाद चर्काईएको छ कांक्रेबिहार क्षेत्रको विकास हेर्न नचाहनेहरुको पिडा हो भनेमा अत्युक्ति नहोला ।
 अन्तमा  मैले माथिको कुरालाई बर्णन गर्नुको तात्पर्य यो सुर्खेत उपत्यका क्षेत्र बौद्ध धर्मावलम्बीहरुको वस्ति थियो भन्ने र कांक्रेबिहार बौद्ध भग्नावशेष हो भन्ने प्रमाण देखाउन मगज खियाएको हुं । जे भए पनि सुर्खेत उपत्यकाको ऐतिहांसिक सम्पदा जिल्लाको मात्रै नभएर देशकै सम्पदा हो भनेमा अत्युक्ति नहोला ।  यस्को सरंक्षण सम्बर्द्धन गर्न सुर्खेतवासीले पनि सकृय हुनुपर्छ  । यस्को पुनरनिर्माण   गरे पर्यटन क्षेत्रको रुपमा विकास गर्न सके नयां नेपाल बनाउन थप योगदान हुने थियो । यो धर्म निरपेक्ष लोक तान्त्रिक गणतन्त्रिक सरकारले यस तर्फध्यान देओस भन्ने अपील गर्दछु ।
                                    भवतु सब्ब मङ्गलम ।

डा जि राज शाक्य व्दारा दृष्टिविहिन हेरविचार केन्द्रको अक्षय कोष स्थापनार्थ आर्थिक सहयोग

नेपालका वरिष्ठ छाला तथा यौन रोग विषेशज्ञ डा. जी राज शाक्यले आफ्नो जन्मदिनको अवसरमा दृष्टिविहिन हेरविचार केन्द्र सुर्खेतलाई अक्षय कोष

डा. जी राज शाक्य

स्थापना सहयोगार्थ रु १ लाख ५ हजार ५ सय ७७ रुपैया सहयोग गर्नुभएको छ ।

डा. शाक्य नेपालमा काशी हिन्दु विश्वविद्यालय (BHU) भारतबाट सन १९८३ जनवरीमा छाला तथा यौन रोग विषयमा डाक्टर अफ मेडिसिन (MD)को उपाधी प्राप्त गर्ने पहिलो नेपाली हुनुहुन्छ ।

त्यस्तै डा. शाक्य पारिजात चिकित्सालय, एन सार्क-तन्विप्रिया फाउण्डेसनका संस्थापक अध्यक्ष समेत हुनुहुन्छ ।

सहयोग रकम हस्तान्तरण गर्दै डा. शाक्यले यो अक्षय कोषमा विभिन्न दाता, स्थानीय तथा सरकारी सहयोग निरन्तर बृद्धी हुँदै गएमा दृष्टिविहिनहरुमा दिर्घकालीन सहयोग पुग्ने विश्वास व्यक्त गर्नुभयो ।

सहयोग रकम शाक्य पुचः नेपालगंजका उपाध्यक्ष मोतीकाजी शाक्य तथा महासचिव गोपीचन्द्र शाक्यको उपस्थितीमा दृष्टिविहिन हेरविचार केन्द्रका अध्यक्ष जीवनकुमार शाक्यलाई हस्तारण गरिएको हो ।

बुद्धका नौ गुण

१ अरहँ

क) अरहँ देव ब्रम्ह मनुष्यहरुको पूजा सत्कार ग्रहण गर्न योग्य हुनुभएको वहाँ भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

ख) अर+हँ – पन्ध्र सय क्लेशहरुलाई निर्मल पारिसक्नुभएको ।

ग) अ+रहँ – कुनै गुप्त स्थानमा अकुशल कर्महरु नगर्नु हुने वहाँ तथागत  भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

२ सम्मा सम्बुद्धोः सम्पूर्ण धर्मलाई गुरुविना स्वयम् आफैले भावित गरि जानी बुझिसक्नुभएको वहाँ तथागत भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

३ विज्जाचरण सम्पन्नोः तीन विद्या आठ विद्या पन्ध्र प्रकारका आचरणहरुले परिपूर्ण हुनुभएको वहाँ भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

क)  तीन विद्याः

i)                   पुब्बेनिवासानुसतिञाण- पूर्व जन्मलाई देख्न सक्ने ज्ञान ।

ii)                दिव्यचक्षुञाण – टाढा नजिकमा भएको अति सुक्ष्म छोपिएकोलाई पनि देवताहरुको आँखाले जस्तै बसी बसी ध्यान व्दारा देख्न सक्नु हुने वहाँ भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

iii)               आसवक्खयञाण- आस्रव कामक आस्रव भव आस्रव दिट्ठि आस्रव चार क्लेश आस्रवलाई क्षय गर्न सक्ने अरहन्त मार्ग ज्ञान युक्त हुनुभएको वहाँ भगवान बुद्ध हुनुहुन्छ ।

चतुरब्रम्हविहार

  (चार टाउको भएको) ब्रम्हाको मैले जानेको अर्थ

१ मैत्री ब्रम्ह विहार (सबै सित समान व्यवहार गर्नु  ) मेत्ता भावना

२ करूणा ब्रम्ह विहार (  दुखिहरु उपर दयाभाव राख्नु  ) करुणा भावना

३ मुदिता ब्रम्ह विहार ( इर्ष्या नगर्नु चित्त प्रसन्न पार्नु   ) मुदिता भावना

४ उपेक्षा ब्रम्ह विहार ( प्रिय अप्रियमा भेद नराखि समान भाव राख्नु )उपेक्खा भावना

बौद्ध दर्शनमा चार आर्य सत्य भन्ने सुनेकै होला सुनेर मात्रै हुँदैन

के हो चार आर्य सत्य ?

यहाँ आर्यको अर्थ नाक चुच्चे होईन । सत्य त सत्य सत्यको कुनै व्याख्या नै हुँदैन । सत्पुरुषहरुले आफैले भाविता गरी बिश्लेषण पनि गरि आफू मै घटाएर साक्षात्कार गर्न सकिने हुनाले आर्य भनिएको हो र कहिल्यै नबदलिने सदा उस्तै र त्यत्तिकै प्रभावकारी रहने हुनाले सत्य भनिएको हो । बौद्ध दर्शनमा भनिएकोछ कि चतुसच्च विनिमुत्तो धम्मो नाम नत्थि अर्थात जुन धर्ममा चार आर्य सत्यको प्रविष्ट छैन त्यो धर्म नै होईन अर्थात त्यस्तो धर्ममा निर्वाण तिर लैजाने ज्ञान हुँदैन ।

१ दुःख आर्य सत्य -जहाँ सम्म प्राणधारी जीवको बास छ त्यहाँ सम्म दुखःको उपस्थिति छ जो पहिलो आर्य सत्य हो ।

२ दुःख समुदय आर्य सत्य-ति दुःखका कारणहरु विद्यमान छन् भन्ने दोस्रो आर्य सत्य हो । अर्थात हरेक दुःखको कुनै न कुनै कारण हुन्छ अकारण दुःखको उत्पत्ती हुँदैन ।

३ दुःख निरोध आर्य सत्य -ति दुःखहरुलाई निमित्यान्नै पारी सम्पूर्ण दुःखको भारी बिसाउने चौतारीछ । अर्थात दुःखको निवारण गर्ने बाटो छ जो सत्य छ त्यहि तेस्रो आर्य सत्य हो .

४ दुःख निरोधमार्ग आर्य सत्य- जो दुःख अजरता अमरताको स्थितिलाई साक्षात्कार गर्ने उपाय अर्थात दुःखलाई निमित्यान्न गर्ने बाटो छ त्यो सत्य  ।

दुःख कसैलाई मन पर्दैन सुख सबैलाई मन पर्छ यो एक आर्य सत्य होईन र ? बिना कारण दुःख र सुख पनि प्राप्त हुँदैन यो पनि त्यत्तिकै सत्य छ नि । डाक्टर कहाँ कुनै रोगको पिडा लिएर जानुस यस्ले सबै इतिहाँस सोध्छ । रोगको कारण पत्ता लगाउने कोशिश गर्छ जस्लाई डाईग्नोशिश भनिन्छ । रगत पिसाब चेक गर्न इत्यादि अनि बल्ल रोगलाई निर्मूल गर्ने औषधी लेखि दिन्छ तर औषधी लेखिदिंदैमा रोग निको कहाँ हुन्छ । लेखे अनुसार भने अनुसार औषधी खाएमा रोग निको हुन्छ ।

 सन्दर्भ सामग्रिः सद्धर्म के किन कसरीबाट