बौद्ध तीर्थ स्थल श्रावस्ती एक परिचय

                        जीवनकुमार शाक्य

भारतवर्षको उत्तर प्रदेश प्रान्तको गोंडा-बहराइच जिलाको सीमामा यो प्रसिद्ध बौद्ध तीर्थ स्थान हो। गोंडा-बलरामपुरबाट २४ किलोमीटर पश्चिममा आजको सहेत-महेत गांउ नै श्रावस्ती हो। प्राचीन कालमा यो कोशल देशको दोश्रो बलीयो राजधानी थियो। भगवान रामको पुत्र लवले यसलाई आफ्नो राजधानी बनाएकाथिए । श्रावस्ती बौद्ध र जैन  दुबैको तीर्थ स्थान हो। भगवान बुद्ध दीर्घ सम्म श्रावस्तीमा बर्षा वास बस्नुभएको थियो । यहाँका श्रेष्ठी अनाथपिण्डिक असंख्य स्वर्ण मुद्राहरु खर्चेर भगवान बुद्धको लागि जेतवन बिहार बनाउनलगाएका । अब यहाँ बौद्ध धर्मशाला, मठ र मन्दिरहरुछन।

यो बुद्धकालीन नगर थियो, जस्को भग्नावशेष उत्तर प्रदेश राज्यको, बहराइच एवं गोंडा जिलाको सीमामा, राप्ती नदीको दक्षिणी किनारामा  फैलिएकोछ।

बौद्ध कालको साहित्यमा श्रावस्तिको वर्णन प्रशस्त छ र भगवान बुद्धले यहाँको जेतवनमा सबै भन्दा बढी बर्षा वास बिताउनुभएकोछ । यहाँको 'गंधकुटी' जस्मा भगवान्‌ बुद्ध वर्षावास गर्नुहुन्थ्यो। यो अहिले महेतम भएकोछ र यहाँ धेरै पटक उत्खनन भएकोछ जस्ले श्रावस्ति नगर सिद्ध गर्छ।

यो बुद्धकालिन कोसल-जनपदको एक प्रमुख नगर थियो। यहाँको अर्को चर्चित नगर अयोध्या थियो। श्रावस्ती नगर अचिरावती नदीको तटमा बसेको थियो, बौद्ध धर्म-ग्रन्थहरुको अनुसार यस समृद्ध नगरमा दैनिक जीवनमा कामनी तिनो आयातमा धेरै सुबिधा हुन्थ्यो। प्राचीन श्रावस्तीको अवशेष आधुनिक ‘सहेत’-‘महेत’ नामको स्थानहरु भेटीएकोछ । यो नगर २७°५१’ उत्तरी अक्षांश र ८२°०५’ पूर्वी देशांतरमा स्थिर थियो। ‘सहेत’ को समीकरण ‘जेतवन’ बाट तथा ‘महेत’ को प्राचीन 'श्रावस्ती नगर' बाट गरीएको हो । नेपालगंजबाट रुपैडिहा हुँदै प्राचीन टीला एवं भग्नावशेष गोंडा एवं बहराइच ज़िलाको सीमामाछ, जहाँ बलरामपुर स्टेशनबाट पनि पुग्न सकिन्छ । बहराइच एवं बलरामपुरबाट यस्को दूरी क्रमश: ५२ किमी एवं २० किमी छ । आजभोली ‘सहेत’को भाग बहराइच ज़िलामा र ‘महेत’ गोंडा ज़िलामा पर्छ । प्राचीन श्रावस्ती नगर अचिरावती नदी,जस्को आधुनिक नाम राप्ती हो, को किनारमा स्थित थियो। यो नदी नगर को निजकै बग्छ । बौद्ध युगमा यो नदी नगरलाई घेरेर बग्थ्यो। बौद्ध साहित्यमा श्रावस्तीको वर्णन कोशल जनपदको राजधानी र राजगृहबाट दक्षिण-पश्चिममा कालक र अस्सक सम्म जाने राजमार्गमार सावत्थी नामक दुई महत्त्वपूर्ण बस्तीको रूपमा पाईन्छ। यो ठाउँ शाक्यहरुको राजधानी कपिलवस्तुबाट पनि नजिकै अथवा वारी पारी भएकोले कपीलवस्तुको शाक्य गणराज्य सित सम्बन्ध भएको देखिन्छ ।

 बुद्धकालीन भारतको ६ महानगरहरु, चंपा, राजगृह, श्रावस्ती, साकेत, कोशांबी र वाराणसी मध्य एक मानिन्थ्यो । सावत्थी, संस्कृत श्रावस्तीको पालि र अर्द्धमागधी रूपहो। बौद्ध ग्रन्थहरुमा यस नगरको नामको उत्पत्तिको विषयमा एक अन्य उल्लेख पनि पाईन्छ ।

महाभारतको अनुसार श्रावस्तीको नामको उत्पत्तिको कारण  अर्कै थियो रे । श्रावस्त नामक एक राजा थिए जो कि पृथुको छैठौं पीढ़ीमा उत्पन्न भएकाथिए । त्यहि यस नगरको जन्मदाता मानिन्छ र उन्कै नामले श्रावस्ती भयो भनिन्छ । पुराणहरुमा श्रावस्तक नामको स्थानमा श्रावस्त नाम पाईन्छ।

एक बौद्ध ग्रन्थको अनुसार यहाँ ५७ हज़ार कुल रहन्थ्यो र कोसल-नरेशहरुको आम्दानी सबैभन्दा धेरै यसै नगरबाट हुन्थ्यो। भगवान बुद्धको समयमा भारतवर्षको ६ ठूला शहरहरु मा श्रावस्तीको नाम आउँथ्यो । यहाको पुरा तात्वीक क्षेत्रमा बुद्धकालिन रुख जहाँ उपदेश गर्नुहुन्थ्यो र आनन्दले पानी पिएको कुवाँ पनि देख्न सकिन्छ र अंगुलीमालको गुफा पनि देख्न सकिन्छ । केहि प्राचीन ग्रन्थहरुको अनुसार कोसलको यो मुख्य नगर सर्वदा रमणीक, दर्शनीय, मनोरम र धनधान्यले  सम्पन्न थियो।

बौद्ध धर्मका अनुयायी

यहाँको नागरिकहरु भगवान बुद्धका साह्रै भक्त थिए । 'मिलिन्दप्रश्न' नामक ग्रन्थमा भनिएकोछ कियसमा भिक्षुहरुको संख्या ५ करोड़ थियो रे। यस नगरमा 'जेतवन' नामको एक उद्यान थियो जसलाई त्यहाँका जेत नामक राजकुमारले सथापना गरेका थिए । यस नगरको धनाड्य साहु अनाथपिण्डिक सेठ जो बुद्धको प्रिय शिष्य थियो, यस उद्यानको शान्तिमय वातावरणबाट प्रभावित थिए। उनले ८४ करोड असर्फिले किनेर बौद्ध संघलाई दान गरेका थिए । बौद्ध ग्रन्थहरुमा जेतवन लाई सुनको मुद्राहरु बिछाएर ढाकेर लिएका थिए । अनाथपिंडिकले जेतवनको भित्रर अरु बिहारहरु बनाईदिए जहाँ भिक्षुहरु रहन्थे।अहिले पनि नयाँ नयाँ बौद्ध बिहारहरु निर्माण भएकाछन । यिनमा प्रत्येकको निर्माणमा त्यसताका एक लाख स्वर्ण मुद्रा ख़र्च भएकोथियो । यसका अतिरिक्त उनले कुवाँ, तलाउ र चौतरा पनि बनाउन लगाएकाथिए । बौद्ध धर्ममा आस्था राख्नेहरु र बौद्ध दर्शन पढने पढाउनेहरु यहाँ एकपटक जानु उचित हुन्छ ।

भवतु सब्ब मङ्गलम् ।