निर्वाण शव्दको बिश्लेषण

निर्वाण को शाब्दिक अर्थ हो - 'निभेको' (दीयो आगो, आदि)। तर बौद्ध, जैन धर्म र वैदिक धर्ममा यसको विशेष अर्थ छ। श्रमण विचारधारामा (संस्कृत: निर्वाण;पालि : निब्बान;) पीड़ा या दु:खबाट मुक्ति पाउने स्थिति हो। पालीमा "निब्बाण" को अर्थ हो "मुक्ति पाउनु- अर्थात, लोभ, घृणा र भ्रम को आगोबाट मुक्ति। यो बौद्ध धर्म को ध्रुवसत्य हो र जैन धर्मको मुख्य सिद्धांत ।

यद्यपि 'मुक्ति' को अर्थमा निर्वाण शब्दको प्रयोग बिभिन्न हिन्दू ग्रन्थहरुमा पाईन्छ, तथापि यो शब्द बौद्धहरुको पारिभाषिक हो। सांख्य, न्याय, वैशेषिक, योग, मीमांसा (पूर्व) र वेदान्तमा क्रमशः मोक्ष, अपवर्ग, निःश्रेयस, मुक्ति या स्वर्गप्राप्ति तथा कैवल्य शब्दहरुको व्यवहार भएकोछ तर बौद्ध दर्शनमा बराबर निर्वाण शब्द नै आएकोछ र त्यसको विशेष रूपले व्याख्या गरीएकोछ ।

बौद्ध धर्मको दुई मूख्य शाखाहरुछन्—हीनयान र महायान  । यसमध्य हीनयान शाखाको सबै ग्रन्हरुथ पाली भाषामा छ र बौद्ध धर्मको मूल रूपको प्रतिपादन गर्छ । महायान शाखा कहे पछिको हो भनिन्छ र यसको सबै ग्रंथ सस्कृतमा लेखिएकोछ । महायान शाखामा नै अनेक आचार्यहरु द्वारा बौद्ध सिद्धांतहरुको निरूपण गहीरो तर्कप्रणाली द्वारा दार्शनिक दृष्टिबाट भएको हो । प्राचीन कालमा वैदिक आचार्यहरुको जुन बौद्ध आचार्यहरुबाट शास्त्रार्थ हुन्थ्यो  ति प्रायः महायान शाखाका थिए । अतः निर्वाण शब्दको के अभिप्राय हो यसको निर्णय तिनकै वचनहरु द्वारा हुनसक्छ । बोधिसत्व नागार्जुनले माध्यमिक सूत्रमा लेखेको छ कि 'भवसंततिको उच्छेद नै निर्वाण हो', अर्थात् आफ्नो संस्कारहरु द्वारा हामी पटक पटक जन्मको बन्धनमा बाँधिन्छौं यसले त्यसको उच्छेद द्वारा भवबन्धनको नाश हुनसक्छ । रत्नकूटसूत्रमा बुद्धको यो वचन छ राग, द्वेष र मोहको क्षयबाट निर्वाण हुन्छ। बज्रच्छेदिकामा बुद्धले भन्नुभएकोछ कि निर्वाण अनुपधि हो, त्यसमा कुनै संस्कार रहँदैन । माध्यमिक सूत्रकार चंद्रकीर्ति ले निर्वाणको सम्बंन्धमा भनिएकोछ कि सर्वप्रपंचनिवर्तक शून्यतालाई नै निर्वाण भनिन्छ । यो शून्यता या निर्वाण के हो ! न यसलाई भाव भन्न सकिन्छ, न अभाव । किनकि भाव र अभाव दुबैको ज्ञानको क्षपको नै नाम त निर्वाण हो, जो अस्ति र नास्ति दुबै भावहरुको पर र अनिर्वचनीय हो ।

माधवाचार्य ले पनि आफ्नो सर्वदर्शनसंग्रह मा शून्यताको यही अभिप्राय भनिएकोछ—'अस्ति, नास्ति, उभय र अनुभय यस चतुष्कोटिबाट विनिमुँक्ति नै शून्यत्व हो' । माध्यमिक सूत्रमा नागार्जुन ले भनेको छ कि अस्तित्व (हो) र नास्तित्व (होईन)को अनुभव अल्पबुद्धि नै गर्छन । बुद्धिमानहरु यि दुबैको अपशमरूप कल्याण प्राप्त गर्छन । उपयुक्त वाक्यहरुबाट स्पष्ट छ कि निर्वाण शब्द जुन शून्यताको बोधक हो त्यसबाट चित्तको ग्राह्यग्राहकसम्बंन्ध नै छैन । म पनि मिथ्या, संसार पनि मिथ्या । एक कुरा ध्यान दिनुपर्ने छ कि बौद्ध दार्शनिक जीव या आत्माको पनि प्रकृत सत्ता मान्दैनन् । ति एक महाशून्यको अतिरिक्त अरु केहि मान्दैन ।

भवतु सब्ब मङ्गलम् ।