दशभूमिश्वर

• बौद्ध दर्शनमा गण्डव्यूह जस्तै यो सूत्र पनि अवतंसकको एक भाग मानिन्छ । यसमा बोधिसत्त्वको दश आर्यभूमिहरुको विस्तृत वर्णन गरीएको पाईन्छ, जुन भूमिहरुमा क्रमश: अधिरोहण गर्दै बुद्धत्व अवस्था सम्म साधक पुग्छ । 'महावस्तु'मा यस सिद्धान्तको पूर्वरूप उपलब्ध हुन्छ । यस ग्रन्थमा उक्त सिद्धान्तको परिपाक भएकोछ ।
• महायानमा यस सूत्रको अतिउच्च स्थान रहेकोछ । यसलाई दशभूमिक, दशभूमीश्वर एवं दशभूमिक नामले पनि जानिन्छ ।
• आर्य असंगले 'दशभूमक' शब्दको नै प्रयोग गरेकोछ । यसको लोकप्रियता एवं प्रामाणिकता मा योह प्रमाण छ कि अत्यन्त प्राचीनकालमा नै यस्को तिब्बती, चीनी, जापानी एव मंगोलियन अनुवाद भएकोथियो ।
• श्री धर्मरक्षले यसको चीनीया अनुवाद ई. सन् २९७मा गरेको थियो । यसको प्रतिपादनको शैलीमा लामोलामो समस्त पद एवं रूपकहरुको भरमारैछ ।
• ज्ञात छ कि महायानमा दस आर्यभूमिहरु मानीन्छ, यथा- प्रमुदिता, विमला, प्रभाकरी, अर्चिष्मती, सुदर्जया, अभिमुखी, दूरङ्गमा, अचला, साधुमती एवं धर्ममेधा।
• आर्यावस्था देखि पूर्व जो पृथग्जन भूमि हुन्छ, त्यसलाई 'अधिमुक्तिचर्याभूमि' भनिन्छ । महायानमा पाँच मार्ग हुन्छन- सम्भारमार्ग, प्रयोगमार्ग, दर्शनमार्ग, भावनामार्ग एवं अशैक्षमार्ग। दर्शनमार्ग प्राप्त भएपछि बोधिसत्त्व 'आर्य' भनिन थाल्छ । उपर्युक्त दस भूमिहरु आर्यको भूमिहरु हुन । दर्शन मार्गको प्राप्ति देखि पूर्व बोधिसत्व पृथग्जन हुन्छ । सम्भारमार्ग एवं प्रयोगमार्ग पृथग्जनमार्ग हुंन र तिनको भूमि अधिमुक्तिचर्याभूमि भनिन्छ ।
• महायान गोत्रीय व्यक्ति बोधिचित्तको उत्पाद गरेर महायानमा प्रवेश गर्छ । पृथग्जन अवस्थामा सम्भार मार्ग एवं प्रयोगमार्गको अभ्यास गरेर दर्शन मार्ग प्राप्त गर्नेबित्तिकै आर्य भएर प्रथम प्रमुदिता भूमि प्राप्त गर्छ ।
• पारमिताहरु पनि दश हुन्छ, यथा-दान, शील, क्षान्ति, वीर्य, ध्यान, प्रज्ञा, उपायकौशल, प्रणिधान, बल एवं ज्ञान ( प्रज्ञा  ) पारमिता। बोधिसत्त्व प्रत्येक भूमिमा सामान्यतया: यि सबै पारमिताहरुको अभ्यास गर्छ, तर प्रत्येक भूमिमा कुनै एक पारमिताको प्राधान्य हुनेगर्छ । ग्रन्थमा यि भूमिहरुको वैशिष्ट्यको विस्तृत प्रतिपादन गरीएकोछ -

प्रमुदिता

सम्बोधिलाई तथा सत्वहितको सिद्धिलाई आसन्न देखेर यस भूमिमा प्रकृष्ट (तीव्र) मोद (हर्ष) उत्पन्न हुन्छ, अत: यसलाई 'प्रमुदिता' भूमि भनिन्छ । यस अवस्थामा बोधिसत्व पांच भयहरुबाट मुक्त हुन्छ, यथा- जीविकाभय, निन्दाभय, मृत्युभय, दुर्गतिभय एवं परिषद्शारद्य (लाजको) भय। जुन बोधिसत्त्व प्रमुदिता भूमिमा अधिष्ठित हुन्छ, उ जम्बूद्वीपमाथि आधिपत्य गर्न सामर्थ हुन्छ । यस भूमिमा बोधिसत्त्व सामान्यत: दान, प्रियवचन, परहितसम्पादन (अर्थचर्या) एवं समानार्थता (सर्वधर्मसमता)- यि कृत्यहरुको सम्पादन गर्छ । विशेषत: यस भूमिमा उस्को दानपारमिताको पूर्ति हुन्छ ।

विमला

दौ:शील्य एवं आभोग आदि सबै मलहरुबाट व्यपगत (रहित) हुनाले यो भूमि 'विमला' भनिन्छ । यस भूमिमा बोधिसत्त्व शीलमा प्रतिष्ठित भएर दश प्रकारको कुशलकर्महरुको सम्पादन गर्छ। यस भूमिमा चार संग्रह वस्तुहरुमा प्रियवादिता एवं शीलपारमिताको प्राधान्य हुन्छ ।

प्रभाकरी

विशिष्ट (महान) धर्मको महसुस गराउनाले यो भूमि 'प्रभाकरी' भनिन्छ । यस अवस्थामा बोधिसत्त्व सबै संस्कार धर्महरुलाई(यहाँ प्रकृतिको नियमलाई भनिएकोहो ) अनित्य, दु:ख, अनात्म एवं शून्य देख्छ । सबै वस्तुहरु उत्पन्न भएर नष्ट हुन्छ । ति अतीत अवस्थामा संक्रान्त हुंदैन, भविष्यमा कहीं गएर स्थित हुंदैन तथा वर्तमानमा पनि कतै त्यसको अवस्थान हुंदैन । शरीर दु:ख स्कन्धात्मक हो- यस्तो बोधिसत्त्व अवधारण गर्छ । त्यस्मा शान्ति, शम, औदार्य एवं प्रियवादिता आदि गुणहरुको उत्कर्ष हुन्छ । यस भूमिमा अवस्थित बोधिसत्त्व इन्द्रको समान बन्छ । यस भूमिमा सहित चर्या बलवती हुन्छ र शान्तिपरामिताको आधिक्य हुन्छ तथा बोधिसत्व अरुमा धर्मको महसुस गर्छ ।

अर्चिष्मती

बोधिपाक्षिक प्रज्ञा यस भूमिमा क्लेशावरण एवं ज्ञेयावरणको दहन गर्छ अर्थात नष्ट गर्छ । बोधिपाक्षिक धर्म अर्चिष् (ज्वाला)को समान हुन्छ । फलत: बोधिपाक्षिक धर्म र प्रज्ञाले युक्त हुनाले यो भूमि 'अर्चिष्मती' भनिन्छ । बोधिसत्त्व यस भूमिमा दश प्रकारको धर्मालोकको साथ अधिरूढ हुन्छ । बोधिपाक्षिक धर्म सैंतीस हुन्छ ।, यथा-चार स्मृत्युपस्थान, चार प्रधान, चार ऋद्धिपाद, पाँच इन्द्रिय, पाँच बल, सात बोध्यङ्य र आठ आर्यमार्ग (आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग) बोधिसत्त्व यि बोधिपाक्षिक धर्महरुको यस भूमिमा विशेष लाभ गर्छ । अन्य पारिमताहरुको अपेक्षा यस भूमिमा वीर्यपारमिताको प्रधानता हुन्छ तथा संग्रह वस्तुहरुमा समानार्थता धेरै उत्कर्षलाई प्राप्त हुन्छ ।

सुदुर्जया

बोधिसत्व यस भूमिमा सत्वको परिपाक र आफ्नो चित्तको विशेष रूपबाट रक्षा गर्छ । यि दुबै कार्य अत्यन्त दुष्कर छ । यि माथि जय प्राप्त गर्नाले यो भूमि 'सुदुर्जया' भनिन्छ। बोधिसत्त्व यस भूमिमा दस प्रकारको चित्तविशुद्धिहरुलाई प्राप्त गर्छ तथा चतुर्विध आर्यसत्वको यथार्थज्ञानको लाभ गर्छ । यस स्थितिमा बोधिसत्त्वलाई यो उपलब्धि हुन्छ कि सम्पूर्ण विश्व शून्य हो । सबै प्राणिहरुको प्रति उसमा महाकरुणाको प्रादुर्भाव हुन्छ तथा महामैत्रीको आलोक उत्पन्न हुन्छ । उ दान, प्रियवादिता एवं धर्मोपदेश आदि  व्दारा संसारमा कल्याणको मार्गको निर्देश गर्छ । यस भूमि मा अन्य पारमिताहरुको अपेक्षा ध्यानपारमिताको प्रधानता हुन्छ ।

अभिमुखी

यस भूमिमा प्रज्ञाको प्राधान्य हुन्छ । प्रज्ञापारमिताले गर्दा संसार र निर्वाण दुबैमा प्रतिष्ठित नहुनाले यो भूमि संसार र निर्वाण दुबैको अभिमुख हुन्छ । यसैले 'अभिमुखी' भनिन्छ । यस भूमिमा बोधिसत्व बोध्यङ्गहरुको निष्पत्तिको विशेष प्रयास गर्छ । यस भूमिमा प्रज्ञापारमिता अन्य पारमिताहरुको अपेक्षा धेरै प्रधान हुन्छ ।

दूरङ्गमा

सम्बोधि प्राप्त गराउने एकायन मार्गबाट अन्वित हुनाले यो भूमि उपाय र प्रज्ञाको क्षेत्रमा टाढा सम्म प्रविष्ट छ, किनकि बोधिसत्व अभ्यासको सीमालाई पार गरेकोछ, यसैले यो भूमि 'दूरङ्गमा' भनिन्छ । यस अवस्थामा बोधिसत्त्व शून्यता, अनिमित्त र अप्रणिहित यि त्रिविधि विमोक्ष वा समाधिहरुको लाभ गर्छ । यस भूमिमा अन्य पारमिताहरुको अपेक्षा 'उपायकौशल पारमिता' धेरै बलवती हुन्छ ।

अचला

नामबाट नै स्पष्ट छ कि यस भूमि माथि अधिरूढ हुनाले बोधिसत्त्वको परावृत्ति (पछाडी फर्कने)  सम्भावना हुंदैन । यस भूमिमा उ अनुत्पत्तिक धर्मक्षान्तिबाट समन्वित हुन्छ । निमित्ताभोगसंज्ञा र अनिमित्ताभोगसंज्ञा यि दुबै संज्ञाहरुबाट विचलित नहुनाले यो भूमि 'अचला' भनिन्छ । यस भूमि को लाभ गर्नाले बोधिसत्त्व निर्वाणको पनि इच्छा गर्दैन, किनकि यस्तो गर्नाले सबै दु:खी प्राणिहरुको कल्याण गर्ने उनको जुन प्रतिज्ञा छ, त्यसको भङ्ग हुने आंशका हुन्छ । ति लोकमा नै अवस्थान गर्छन । यिनको पूर्व प्रणिधान यस अवस्थामा बलवान् हुन्छ । जुन बोधिसत्त्व यस भूमिमा अवस्थान गर्छन, उनमां आयुर्वशिता, चेतोवशिता, कर्मवशिता आदि दश वशिताहरु तथा अशयबल, अध्याशय बल, महाकरुणा आदि दश बल सम्पन्न हुन्छन । यस भूमिमा अन्य पारमिताहरुको अपेक्षा 'प्रणिधान पारमिता' को आधिक्य रहन्छ ।

साधुमती

चार प्रतिसंविद् (विशेष ज्ञान) हुन्छ, यथा- धर्मप्रतिसंविद् अर्थप्रतिसंविद्, निरुक्तिप्रतिसंविद् एवं प्रतिभानप्रतिसंविद्। यस भूमिमा बोधिसत्व यि चारैं प्रतिसंविद्मा प्रवीण (=साधु अर्थात कर्मण्य)हुन्छ, यसैले यो भूमि 'साधुमती' भनिन्छ । धर्मप्रतिसंविद्को व्दारा वह धर्महरु स्वलक्षणलाई जान्दछ । अर्थप्रतिसंविद्को व्दारा धर्महरुको विभागलाई जान्दछ । निरुक्तिप्रतिसंविद्को व्दारा धर्महरुलाई अविभक्त देशनालाई जान्दछ तथा प्रतिभानप्रतिसंविद्को व्दारा धर्महरुको अनुप्रबन्ध अर्थात् निरवच्छिन्नतालाई  जान्दछ । यस अवस्थ्मा बोधिसत्व कुशल र अकुशलहरुलाई निष्पत्ति को प्रकारलाई ठीक-ठीक जान्दछ । यस भूमिमा पारमिताहरुमा 'बल पारमिता'को प्राधान्य हुन्छ ।

धर्ममेघा

धर्म रूपी आकाश विविध समाधि मुख र विविध धारणीमुख रूपी मेघहरुबाट यस भूमिमा व्याप्त हुनजान्छ, अत: यो भूमि 'धर्ममेघा' भन्छ । यो भूमि अभिषेक भूमि आदि नामहरुबाट पनि परिचित छ । यस भूमिमा बोधिसत्त्वको 'सर्वज्ञानाभिषेक समाधि' निष्पन्न हुन्छ । बोधिसत्व जब यस समाधिको लाभ गर्छ तब ति 'महारत्नराजपद्म' नामक आसनमाथि उपविष्ट देखिन्छ । ति अज्ञानबाट उत्पन्न क्लेश रूपी अग्निको धर्ममेघको वर्णनबाट उपशमन गर्छन । अर्थात् क्लेशरूपी अग्निलाई निभाईदिन्छ, यसैले यस भूमिको नाम 'धर्ममेघा' हो । यस भूमिमा उनको 'ज्ञानपारमिता' अन्य पारमिताहरुको अपेक्षा प्राधान्यको लाभ गर्छ ।

भवतु सब्ब मङ्गलम् ।