सुत्तपिटक एक परिचय

सुत्तपिटक बौद्ध धर्म को एक ग्रंथ हो। यो ग्रंथ त्रिपिटक को तीन भागबाट  एक हो । त्रिपिटकमा  सुत्त्त पिटक विनय पिटक र अभिधम्म पिटक हुन्छ जसमध्य सुत्त पिटकमा तर्क र संवादहरुको रूप मां भगवान बुद्धको सिद्धांतहरुको संग्रह हो। यसमा गद्य संवाद छ, मुक्तक छन्द छ तथा स्यानो स्यानो प्राचीन पूरानो कथाहरु छन् । यो पाँच निकायहरुमा  बिभाजित छ  ।

परिचय

यस पिटकको पाँच भाग छ जसलाई निकाय भनिन्छ । निकायको अर्थ  समूह हुन्छ । यि पाँच भागहरुमा स्याना ठूला सुत्र संगृहीत छन। त्यसैले ति निकाय भनिएका हुन् । निकायको लागि "संगीति" शब्दको पनि प्रयोग भएकोछ । आरंभमा, जब कि त्रिपिटक लिपिबद्ध थिएन, भिक्षु एक साथ सुत्रहरुको बयान गर्दथे । तदनुसार त्यसको पाँच संग्रह संगीति भनिन थालीयो । पछि निकाय शब्दको धेरै प्रचलन भयो र संगीति शब्दको धेरै कम ।

केहि सुत्रका एक बग्ग हुन्छ । एकै सुत्रको धेरै भाणा पनि हुन्छन।८००० अक्षरोंहरुको भाणवार हुन्छ । तदनुसार एक-एक निकायको अक्षर संख्या को पनि निर्धारण न सक्छ । उदाहरणको लागि दीर्घनिकाय को ३४ सुत्र छन र भाणवार ६४१। यसप्रकार सबै दीर्घनिकायमा ५१२००० अक्षर छन् ।

सुत्रहरुमा भगवान तथा सारिपुत्र मौद्गल्यायन, आनंद जस्ता त्यसलाई कतिपय शिष्यहरुको उपदेश संगृहीत छन् । शिष्यहरुको उपदेश पनि भगवान् द्वारा अनुमोदित छन् ।

प्रत्येक सुत्रको एक भूमिका छ, जसको ठूलो ऐतिहासिक मत छ । त्यसमा यि मतहरुको उल्लेख छ कि कहिले, कुन स्थानमा, कुन व्यक्ति या कुन  व्यक्तिहरुलाई त्यो उपदेश दिईएको थियो र श्रोताहरुमा पर त्यसको के प्रभाव पर्यो ।

अधिकान्श सुत्र गद्यमा छन, केहि पद्यमा छन् र केहि गद्य-पद्य दुबैमा छन । एकै उपदेश कैयौ सुत्रमा आएका छन- कहीं संक्षिप्तमा र कतै विस्तृतमा छन् । त्यसमा पुनरुक्तिहरुको बहुलता छ । त्यसको संक्षिप्तीकरण को लागि "पय्याल" को प्रयोग गरेको छ । केहि परिप्रश्नात्मक छन् । त्यसमा कतै कतै आख्यानहरु र ऐतिहासिक घटनाहरुको पनि प्रयोग भएकोछ । सुत्तपिटक उपमाहरुको पनि ठूलो भण्डार नै हो । कहिले कहिले  गवान् उपमाहरुको प्रयोग गर्नुभएर उपदेश दिनुहुन्थ्यो । श्रोताहरुमा ठूला राजा देखि सामान्य व्यक्ति, सोझा साझा कृषक देखि लएर महान् दार्शनिक सम्म हुन्थे ।ति सबै अनुरूप यि उपमाहरु जीवनको अनेक क्षेत्रबाट लिईएको छ ।

बुद्ध जीवनी, धर्म, दर्शन, इतिहास आदि सबै दृष्टिबाट सुत्तपिटक त्रिपिटक को सबैभन्दा महत्वपूर्ण भाग मानिन्छ । बुद्धगयाको बोधिगम्य अर्थात पिपलको रुख मुनी बुद्धत्वको प्राप्ति देखि लिएर कुशीनगरमा महापरिनिर्वाण सम्म ४५ वर्ष भगवान् बुद्धले जुन लोकसेवा गर्नुभो, त्यसको विवरण सुत्तपिटकमा पाईन्छ । मध्य मंडलमा कुन कुन महाजनपदहरुमा वहांले चारिका गर्नुभयो ।

मानिसहरुमा कस्ता कस्ता मिल्ने स्याना समस्याहरु देखि लिएर ठूलठूला समस्या सम्ममा वहांले कस्ता पथ प्रदर्शन गर्नुभयो आफ्ना सन्देशको प्रचारमा वहांले कस्ता कस्ता समस्याको सामना गर्नु पर्यो भन्ने कुरा सुत्तपिटकमा पाईन्छ ।  भगवान् बुद्धको जीवनी सम्न्बंधी ऐतिहासिक घटनाहरुको वर्णन मात्र होईन वहांका महान् शिष्योंहरुको जीवनी प्रकाश पनि भएको पाईन्छ ।

सुत्तपिटकको सबै भन्दा ठूलो महत्व भगवान् द्वारा उपदिष्ट सोधहरु पद्धतिमा छ । त्यो शील, समाधि र प्रज्ञा रूपी तीन शिक्षाहरुमा निहित छ । श्रोताहरुमा बुद्धि, नैतिक आध्यात्मिक विकासको दृष्टि देखि बिभिन्न स्तरका व्यक्तिहरु थिए । ति सबैको अनुसार अनेक प्रकारले वहांले आर्य मार्ग को उपदेश दिनुभएकोथियो,जस्मा पंचशील देखि लिएर दस पारमिता सम्म समावेश छन । मुख्य धर्म पर्याय यस प्रकार छन- चार आर्य सत्य, अष्टांगिक मार्ग, सात बोध्यांग, चार सम्यक् प्रधान पाँच इंद्रिय, प्रतीत्य समुत्पाद, स्कंध आयतन धातु रूपी संस्कृत धर्म नित्य दु:ख-अनात्म-रूपी संस्कृत लक्षण। यसमा पनि सैंतिस क्षीय धर्म नै भगवानको उपदेशहरुको सार रहेकोछ । यसको  संकेत वहांले महापरिनिर्वाण सुत्तमा उल्लेख छ।। यदि हामी भगवानको महत्वपूर्ण उपदेशहरुको दृष्टिले सुत्रहरुको विश्लेषणात्मक अध्ययन गरेमा हामीलाई घुमाई फिराई यि नै धर्म पर्याय पाईन्छ । फरक यति मात्र हो कि कतै संक्षिप्तमा कतै विस्तृतमा छन् । उदाहरणको लागि सुत्त निकायको प्रारंभिक सुत्रमा चार सत्यको उल्लेख मात्र पाईन्छ, धम्मचक्र प्रवर्तन सुत्रमा विस्तृत विवरण  पाईन्छ र महासतिपट्ठानमा बिशेष व्याख्या गरेको पाईन्छ ।

सुत्रहरुको मुख्य विषयवस्तु तथागतको धर्म र दर्शन नै हो ।  जटिल, परिव्राजक, आजीवक, र निगंठ जस्ता जो अन्य श्रमण र ब्राह्मण संप्रदाय त्यस समयमा प्रचलित थिए, तिनिहरुको मतवादको पनि वर्णन सुत्रमा आएकोछ । ति संख्यामा ६२ भनिएको छ । यज्ञ र जातिवादमा पनि कतिपय सुत्रहरु रहेकाछन् ।

देश मगध, कोशल, वज्जि जस्ता कैयौ राज्यहरुमा विभाजित थियो ।तर कपिलवस्तु कुनै राज्य मातहत नभइ छुट्टै स्वतन्त्र राज्य भएको पाईन्छ । त्यसमा कतै राजसत्तात्मक शासन थियो त कतै गणतंत्रात्मक राज्य। तिनका एक आपसमा संम्बन्ध कस्तो  थियो, शासन प्रशासन कार्य कस्तो हुन्थ्यो - यि कुराहरुको पनि कहिं कहिं उल्लेख भएको पाईन्छ । साधारण मानिसहरुको अवस्था, तिनहरुको रहन-सहन, आचार-विचार, भोजन छादन, उद्योग-धंधा, शिक्षा-दीक्षा, कला-कौशल, ज्ञान-विज्ञान, मनोरंजन, खेलकूद ईत्यादि कुराहरुको पनि बर्णन आएकोछ । ग्राम, निगम, राजधानी, जनपद, नदी, पर्वत, वन, तड़ाग, मार्ग, ऋतु ईत्यादि भौगोलिक कुराहरुको पन चर्चा पनि कम छैन । यसरी हामी देख्छौं कि सुत्तपिटकको महत्व न केवल धर्म र दर्शनको दृष्टिले छ, अपितु बुद्धकालीन नेपाल भारतको राजनीतिक, सामाजिक र भौगोलिक स्थितिको दृष्टिबाट पनि छ। यि कुराहरु सुत्रहरुमा उपलब्ध सामग्रीको अध्ययन गरेर विद्वानहरुले निबंध लेखेर बिभिन्न पक्षमा प्रकाश पारेको छ ।

सुत्तपिटकको पाँच निकाय यस प्रकार छन: दीघ निकाय, मज्झिम निकाय, संयुत्त निकाय, अंगुत्तर निकाय र खुद्दक निकाय। सर्वास्तिवादियोंको सूत्रपिटकमा पनि पाँच निकाय रहेकोछ ,जसलाई आगम भनिन्छ । त्यसको मूल  मूल ग्रंथ उपलब्ध देखिंदैन । सबै  ग्रंन्थहरुको चीनीया अनुवाद र केहि तिब्बती अनुवाद देखिन्छ । तिनका नाम इस प्रकार छन: दीर्घागम, मध्यमागम, संयुक्तागम, एकोत्तरागम र क्षुद्रकागम। मुख्य कुरामा निकायहरु र आगामों मा समानता रहेकोछ। यस विषयमा विद्वानहरुले विचार व्यक्त गरेकाछन् ।